Theatrum anatomicum – wystawa

Wystawa w Szpitalu św. Ducha (Dział Historii Medycyny Muzeum Mikołaja Kopernika),
maj 2018 – maj 2019 r.

Tytuł ekspozycji „Theatrum anatomicum” nawiązuje do teatrów anatomicznych, budowanych w Europie od końca wieku XVI, pełniących funkcję użytkową i symboliczną. Były one miejscami aktywnie zdobywanej wiedzy o ciele ludzi i zwierząt, stanowiły obszar eksperymentów i zuchwałych doświadczeń, jednocześnie zaś przez pełen metafor wystrój scenograficzny i sposób odczytywania ludzkiego ciała jako „Boskiego tworu” stawały się dla uczestników pokazów moralną i religijną lekcją. Napominały o marności życia  i przemijalności wszystkich bytów.

Dodatkowo ideę „teatru anatomicznego” rozumiano szerzej, wpisując ją w pełne znaczeń wyobrażenie całego świata rozumianego jako Boska scena, mikrokosmos odbijający makrokosmos. Teatr przeobrażał się w symboliczny „mundus” – świat wypełniony czterema żywiołami, w którym stworzony przez Demiurga człowiek – władca Natury jest w ową Naturę „uwikłany” swoją fizycznością i wszelkimi doznaniami ciała.

Ostatecznie „teatry anatomiczne” w porze wiosennej i letniej – czyli wtedy gdy nie odbywały się w nich pokazy anatomiczne – pełniły bardzo ważną rolę edukacyjną, funkcjonując jako muzea, w których gromadzono interesujące naturalia, czaszki, szkielety, modele anatomiczne, preparaty anatomiczne, ryciny, książki i artefakty orientalne.

Prezentowana wystawa wykorzystując fenomen idei i koncept scenograficzny „teatrów anatomicznych” skupia się przede wszystkim na dwóch „wynalazkach” epoki nowożytnej: modelach anatomicznych jak i preparatach anatomicznych. Oba typy naukowych artefaktów wzajemnie się dopełniały, czerpały od siebie, stanowiły dla siebie inspirację, dodatkowo stawały się często prawdziwymi dziełami sztuki. Modele anatomiczne wykonywane w kolejnych stuleciach z różnych materiałów (wosku, drewna, papier- mâché, gipsu, tworzyw sztucznych) jak i preparaty anatomiczne (doskonalone przez eksperymenty z substancjami konserwującymi takimi jak np. wosk, rtęć, gliceryna, formalina) stały się „nowym” by nie powiedzieć „nowoczesnym” medium wiedzy o ciele, tym samym zaś rozwijały wiedzę anatomiczną w równym stopniu jak ryciny zamieszczane w traktatach medycznych.

Na ekspozycji prezentowane są modele anatomiczne z wieku XIX i XX wykonane m.in. z papier-mâché, gipsu, wosku i tworzyw sztucznych pochodzące ze zbiorów Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku, Muzeum Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego, Zakładu Medycyny Sądowej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie i zbiorów prywatnych. Obiekty te reprezentują bogatą ikonografię począwszy od pełnej figury mężczyzny, przez bardziej szczegółowe modele (np. narządów jamy brzusznej, mózgów zwierzęcych czy macicy z zarodkami).

Niezwykle ważną część wystawy stanowi zbiór kilkudziesięciu preparatów anatomicznych z Zakładu Medycyny Sądowej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Dzięki nim można będzie zobaczyć jak np. wygląda pęknięcie nerki, wątroba zatruta fosforem, pęknięcie serca czy ciało obce w tchawicy. Tego typu obiekty nigdy nie były i nadal nie są dostępne dla „przypadkowych” widzów, tym bardziej więc ich obecność na prezentowanej wystawie jest nie do przecenienia. Preparaty pozwalają zajrzeć w głąb nas samych, odsłaniają tajemnicę wnętrza, zadziwiają kształtem i barwą, ujawniają aspekt naszego biologicznego jestestwa. Dodatkowo wzbudzają refleksję nad kruchością ciała, jego porażającą delikatnością, podatnością na choroby i urazy.

Na wystawie nie brakuje również obiektów z obszaru osteologii reprezentowanych przez ludzkie czaszki z Zakładu Medycyny Sadowej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (jedną z nich „dekorują” sentencje wanitatywne) oraz czaszki i szkielety zwierzęce pochodzące z Muzeum w Kwidzynie oraz ze zbiorów Towarzystwa Historyczno-Muzealnego „Powiśle” w Sztumie.

Ikonografię rozwoju wiedzy medycznej uzupełniają wspaniałe grafiki (np. Portret słynnego anatoma Cosme Viardela z dzieła „Observations sur la pratique des Accouchements, Naturels contre Nature…” (Paris 1748 r.) ze zbiorów prywatnych, a także ryciny zdobiące starodruki należące do Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku, przedstawiające m.in. wizerunki znanych lekarzy-anatomów, wyobrażenia ciała anatomicznego oraz tzw. monstra – interesujące mocno lekarzy i publikę czasów nowożytnych.

Wystawa „Theatrum anatomicum” jest powrotem do przeszłości, do czasów gdy ludzkie ciało samo w sobie stanowiło ciągle nie poznany do końca byt porównywany do dzieła sztuki stworzonego przez samego Boga; byt utożsamiany z architektoniczną konstrukcją czy sprawnie działającą maszyną. Jego moc tkwiła właśnie w owej tajemnicy, którą skrywało, a którą w kolejnych stuleciach umniejszano paradoksalnie dla dobra samego ciała! Ekspozycja stanowi także scenerię dla historii prezentowania ciała anatomicznego  w dyskursie naukowym, ujmowanego bądź jako swoja własna kopia (modele anatomiczne), bądź prezentowanego w anonimowym, „wybiórczym” ale autentycznym „portrecie” jakim są preparaty anatomiczne.

dr Jowita Jagla