Od Kopernika do Newtona | Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku

wystawa

w dawnym pałacu biskupim na Wzgórzu Katedralnym we Fromborku

udostępniana od 21 czerwca 2004 do 31 marca 2005 r.

Wystawa „Od Kopernika do Newtona” jest próbą zwięzłego pokazania najważniejszych osiągnięć w dziedzinie astronomii od XVI do XVIII w. Był to czas, udoskonalania instrumentów obserwacyjnych i powstawania współczesnych poglądów na budowę wszechświata.

Do okresu renesansu w naukach przyrodniczych panowały poglądy starożytnych, a niepodważalnym autorytetem był Arystoteles (384-322 p.n.e.). Uznawał on, że najdoskonalszy kształt może być tylko kulisty, najdoskonalszą krzywą jest okrąg koła, doskonały zaś ruch musi koniecznie odbywać się regularnie, czyli być jednostajnym. Podstawą astronomii był system geocentryczny, któremu ostateczną postać nadał aleksandryjski astronom Klaudiusz Ptolemeusz (ok. 90 – ok. 160 r. n. e.).

Kopernik, formułując teorię heliocentryczną, sprzeciwił się nie tylko obowiązującym poglądom, ale również temu, co człowiek odbiera swoimi zmysłami. Jego następcy dysponując coraz lepszymi instrumentami obserwacyjnymi, udoskonalali i uzupełniali jego teorię.

Historia nauki to dzieje ludzi ciekawych i dociekliwych, których nie zadowalała wiedza jaką zastali. Takimi byli astronomowie, dzięki którym został ukształtowany współczesny pogląd na budowę świata: Mikołaj Kopernik, Tycho de Brahe, Jan Kepler, Galileusz, Jan Heweliusz, Izaak Newton.

Mikołaj Kopernik (1473-1543)

Urodził się w Toruniu, w wieku 10 lat stracił ojca. Zaopiekował się nim brat matki Łukasz Watzenrode, późniejszy biskup warmiński. Dzięki wujowi Kopernik zdobył wykształcenie i został kanonikiem warmińskim. Dla potrzeb kariery duchownego studiował prawo kanoniczne i medycynę. Astronomia była jego pasją. Zainteresował się nią w trakcie nauki w Akademii Krakowskiej i zdobytą tam wiedzę pogłębiał w czasie studiów we Włoszech. Wnikliwie analizował dzieła poprzedników i uważnie obserwował niebo. Zaproponował nowe spojrzenie na budowę świata. Zarys swojej teorii napisał kilka lat po powrocie ze studiów. Następnie przystąpił do szczegółowego jej opracowania. Potrzebował do tego systematycznych obserwacji ruchów ciał niebieskich. Zapatrzony w doskonałość świata antycznego, powrócił do przyrządów, jakich do obserwacji nieba używali starożytni. Sam wykonał z drewna: kwadrant słoneczny, trójkąt paralaktyczny i sferę armilarną i opisał ich konstrukcję. Był przede wszystkim teoretykiem i obserwacje, które wykonywał na Warmii, głównie we Fromborku, służyły mu do wyliczeń matematycznych potwierdzających słuszność jego teorii. Szczegółowo wyjaśnił swoje poglądy w dziele „De revolutionibus” ( „O obrotach?), które ukończył w 1530 r.

W systemie Kopernika świat jest kulisty. Najwyższą i nieruchomą jest sfera gwiazd stałych, w środku której znajduje się Słońce. Wokół niego krążą planety: Saturn obiega Słonce przez 30 lat, Jowisz – 12 lat, Mars – 2 lata, Ziemia z Księżycem – 1 rok, Wenus – 9 miesięcy, Merkury – 80 dni.

Wprowadzenie ruchów Ziemi było najbardziej rewolucyjnym poglądem Kopernika. Sprzeciwił się w ten sposób nie tylko tradycjom antycznym, biblijnym i scholastycznym, ale również doznaniom zmysłowym ludzkiego poznania. Wyszedł poza dotychczasowe widzenie świata, zapoczątkował proces, którego wynikiem jest nasza współczesna wiedza o Wszechświecie.

Kopernik, świadomy rewolucyjności swoich poglądów, zwlekał z ich opublikowaniem. Dopiero przybyły do Fromborka w 1539 r. Jerzy Joachim von Lauchen, zwany Retykiem, namówił go do wydania „De revolutionibus” drukiem.

Od momentu publikacji w 1543 r. żaden uczony nie mógł przejść obojętnie wobec teorii heliocentrycznej.

Tycho Brahe (1546-1601)

Urodził się w zamku Knutsrup w Skanii zaledwie trzy lata po śmierci Kopernika. Wcześnie zaczął studia, na uniwersytetach w Kopenhadze, Lipsku i Rostocku. Choć miał studiować medycynę i prawo, poświęcił się całkowicie astronomii. Wydarzeniami, które skłoniły go do tego były zaćmienie Słońca w dniu 21 sierpnia 1560 r. oraz pojawienie się nowej gwiazdy 11 listopada 1572 r. Król duński Fryderyk II wziął Tychona pod swoją opiekę , z czasem przyznał mu roczną pensję oraz wyspę Hven (Ven) w pobliżu Kopenhagi. Tam uczony wybudował obserwatorium astronomiczne, które nazwał Uraniborgiem ( Grodem Niebios). W ciągu 21 lat dokonał w nim wielu bardzo dokładnych, jak na owe czasy, obserwacji. Efekt ten osiągnął dwiema drogami: przez zastosowanie nowych metod obserwacyjnych i użycie nowych instrumentów. Najważniejszym instrumentem w Uraniborgu był olbrzymi kwadrant murowany. Tycho był wielbicielem Kopernika i nawet w 1584 r. wysłał do Fromborka swojego współpracownika, który z wyprawy przywiózł kopernikowski trójkąt paralaktyczny. W początkach swojej działalności Tycho był zwolennikiem teorii heliocentrycznej, później jednak stworzył własną. Według niego Ziemia miała być ciałem centralnym względem sfery gwiazd stałych, okrążanym przez Księżyc i Słońce, wokół którego krążyły pozostałe planety (Merkury, Wenus, Mars, Jowisz, Saturn). W 1599 r. przeniósł się do Pragi. Tam jego asystentem został Jan Kepler. Po dwóch latach Tycho zmarł. Materiał obserwacyjny, który pozostawił, umożliwił Keplerowi potwierdzenie słuszności teorii heliocentrycznej Kopernika i odkrycie prawidłowości w ruchach planet.

Jan Kepler (1571-1630)

Urodził się w Weil der Stadt ( koło Stuttgartu). Miał zostać luterańskim pastorem. Studiował w Tybindze, gdzie matematykę i astronomię wykładał Michał Maestlin, który wpoił młodemu Keplerowi zamiłowanie do nauki o niebie oraz przekonanie o słuszności nauki Kopernika. Po ukończeniu nauk był profesorem matematyki w ewangelickiej szkole
w Grazu. Wskutek prześladowań przeniósł się do Pragi, gdzie pracował w obserwatorium Tycho de Brahe. Kepler przełamał , panujący w astronomii od starożytności pogląd , że okrąg koła jest linią krzywą właściwą naturze i planety mogą poruszać się jedynie po takich krzywych. W ten sposób doszedł do odkrycia rzeczywistych ruchów planetarnych, które doskonale zgadzały się z obserwacjami. Koliste orbity planet zastąpił lekko spłaszczonymi elipsami. W 1609 r. w dziele ?Astronomia nova” ogłosił pierwsze dwa prawa ruchu planet.
A w 1619 r. w dziele „Harmonices Mundi ” opisał trzecie prawo rządzące ruchami planet.
Po swoim nauczycielu odziedziczył liczne tablice i dane obserwacyjne, które opracował
i wydał w postaci „Tablic rudolfińskich”. Korespondował z Galileuszem, do którego odkryć teleskopowych odnosił się bardzo przychylnie. Udoskonalił lunetę i opublikował dwie rozprawy o optyce. Zaproponowany przez Keplera układ soczewek w lunecie, stał się pierwowzorem wszystkich współczesnych teleskopów soczewkowych. Zmarł w czasie podróży w Regensburgu w 1630 r.

Galileusz (1564-1642)

Galileusz urodził się w Pizie. Gdy miał 11 lat jego ojciec przeniósł się do Florencji
i oddał syna na naukę do klasztoru Benedyktynów. Na studia Galileusz wrócił do Pizy
w 1580 r. Sześć lat później podjął samodzielną pracę, a w 1589 r. został profesorem matematyki na uniwersytecie. Zachowała się tradycja, że z krzywej wieży w Pizie zrzucał różne przedmioty badając ich spadanie. W 1592 r. przeniósł się na uniwersytet do Padwy.
W 1610 r. objął we Florencji stanowisko matematyka i filozofa wielkiego księcia Toskanii. Galileusz prowadził badania z zakresu mechaniki i astronomii. Największy rozgłos przyniosły mu odkrycia dokonane dzięki lunecie. Teleskop Galileusza pozwolił mu
zobaczyć: pasma górskie na Księżycu, Drogę Mleczną jako rój drobnych gwiazd, cztery księżyce Jowisza, które nazwał ?gwiazdami medyceuszowskimi” na cześć rodu Medyceuszów, ówczesnych władców Toskanii. Swoje odkrycia opublikował w druku „Siderus Nuntius” (Zwiastun gwiezdny). Obserwując Jowisz, miał przed oczami miniaturę Układu Słonecznego. Był zwolennikiem teorii Kopernika, co spowodowało, że w 1633 r. musiał stanąć przed trybunałem inkwizycji. „A jednak się obraca” – to zdanie, które według legendy wypowiedział zaraz po wymuszonym wyrzeczeniu się głoszonych wcześniej poglądów. Zmarł w areszcie domowym 11 lat później.

Jan Heweliusz (1611-1687)

Pochodził z bogatej rodziny gdańskich piwowarów. Urodził się i zmarł w Gdańsku. Całe jego życie związane było z tym miastem. Był uczniem Piotra Krügera, profesora Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego, ucznia Tycho de Brahe i przyjaciela Jana Keplera. Studiował w Lejdzie, podróżował do Londynu i Paryża. W 1641 r. urządził obserwatorium astronomiczne na dachach swoich kamienic. Zaopatrzył je w szereg instrumentów często bogato zdobionych do obserwacji nieba gołym okiem. Osobne miejsce w instrumentarium zajmowały lunety, z których najdłuższa miała 140 stóp długości i wymagała obsługi kilki osób. Różnorodne instrumentarium umożliwiało Heweliuszowi prowadzenie nawet najtrudniejszych obserwacji astronomicznych. Był przede wszystkim obserwatorem, bardzo dokładnym i starannym. Pierwszą jego większą pracą była wydana w 1647 r. „Selenografia”, która zawierała 40 obrazów różnych faz Księżyca oraz wiele innych obserwacji ciał niebieskich. Następne wielkie dzieło Hewliusza „Cometographiae” wydana w 1668 r. to owoc długoletnich obserwacji komet. W 1673 r. wydał pierwszy tom monumentalnego dzieła „Machinae coelestis”, w którym przedstawia swoje instrumentarium astronomiczne.
W 1679 r. obserwatorium Heweliusza strawił pożar. Nie udało mu się nigdy odtworzyć wszystkich instrumentów. Jeszcze przez kilka lat prowadził obserwacje. Wynikiem jego wieloletniej pracy był wydany już po jego śmierci „Catalogus stellarum fixarum” (Katalog gwiazd stałych). Razem z nim ukazał się zbiór 54 rycin pt. „Firmamentum Sobiescianum”, prezentujący konstelacje nieba, oraz dwie piękne mapy niebieskie.

Izaak Newton (1643- 1727)

Urodził się w Woolsthorpe Manor w hrabstwie Lincolnshire. Tam też spędził dzieciństwo. Przez trzydzieści kilka lat pracował samotnie w Cambridge, następnie – już jako sławny uczony – przeniósł się do Londynu. Przez kolejne trzydzieści lat administrował królewską mennicą i przewodniczył Królewskiemu Towarzystwu Naukowemu. Jego najważniejsze dzieła to: ” Matematyczne zasady filozofii przyrody” i „Optyka”. W „Matematycznych zasadach filozofii przyrody” ogłosił prawo powszechnego ciążenia i wyjaśnił, że planety poruszają się na skutek przyciągania Słońca. W „Optyce” opisał budowę teleskopu, w którym w miejsce soczewek zastosował zwierciadło. Teleskop Newtona stał się pierwowzorem współczesnych teleskopów zwierciadlanych. Większość swych genialnych koncepcji Newton wymyślił gdy był młody, ale minęło blisko 20 lat nim je ogłosił. Namówił go do tego Edmund Halley. Odkrycia Newtona, uzupełniane i formułowane na nowo przez innych uczonych, stanowią rdzeń nowożytnej nauki.

Wystawa „Od Kopernika do Newtona” była przedsięwzięciem realizowanym w ramach porozumienia o nazwie World View Network, które Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku podpisało w grudniu 2001 r. z czterema europejskimi instytucjami muzealnymi a zakończyło we wrześniu 2005 r.:
-Landskrona Kulturförvaltning (Muzeum Tycho Brahe – Wyspa Ven)
-Museo di Storia della Scienza, Florencja
-Narodni Technica Museum, Praga
-National Trust (Dom Izaaka Newtona – Woolsthorpe Manor)

Program porozumienia obejmował przedsięwzięcia popularyzujące postacie pięciu astronomów: M. Kopernika, T. Brahe, J. Keplera, Galileusza i I. Newtona oraz ich wkład w kształtowanie się współczesnego poglądu na budowę wszechświata. Koordynatorem współpracy jest Landskrona Kulturförvaltning (Urząd Kultury miasta Landskrona w Szwecji). Porozumienie było dofinansowane przez Komisję Europejską w ramach programu Kultura 2000 ( edycja 2001).