Mors ianua vitae
Wystawa
Pamięć o zmarłych – cmentarz
Cmentarz kanoników Warmińskiej Kapituły Katedralnej we Fromborku (1908-1946)
W pierwszych wiekach chrześcijaństwa, w okresie cesarstwa rzymskiego, groby zakładano przy drogach za miastem lub zmarłych składano w specjalnie budowanych katakumbach. Od VIII w. wskutek najazdów i wojen z plemionami barbarzyńców relikwie pierwszych męczenników zaczęto przenosić do świątyń budowanych w centrach miast i tam też zaczęto grzebać kolejnych zmarłych.
Kiedy od XII w. w Polsce zakładano parafie, a ludność obejmowano opieką duszpasterską, tworzono w tych miejscach cmentarze chrześcijańskie. Oddane pod opiekę duchownym, lokalizowane były w obrębie miast i kościołów. Cmentarze przykościelne – dziedziniec i najbliższe otoczenie świątyni oraz cmentarze kościelne, kiedy pochówki zakładano bezpośrednio pod posadzką kościołów lub budowano specjalne krypty – były najpopularniejszym miejscem grzebania zmarłych praktykowane do XVIII w. Na przełomie XVIII i XIX w. ze względów higienicznych cmentarze zaczęto zakładać poza granicami miast. Brama umieszczana w ogrodzeniu była symbolem przejścia ze świata żywych do umarłych, a ogrodzenie rozdzielało te dwa światy wyznaczając granicę między strefami sacrum i profanum. Nie mogli na nim znaleźć miejsca samobójcy czy złoczyńcy, bowiem chowano ich w niepoświęconej ziemi, często poza granicami cmentarza. Na przestrzeni wieków cmentarze stawały się nie tylko miejscem do grzebania zmarłych, ale także tworzyły i ukazywały historię, stając się jakby „kroniką” dziejów miejscowości czy regionu. Jednocześnie rozwijał się kult grobów, a właściwie pamięci bliskich. Na miejscach pochówków stawiano kwiaty, palono lampy a nawet budowano obeliski i stawiano rzeźby. Pomniki nagrobne oprócz upamiętniania zmarłego, „przemawiały” do przechodniów poprzez umieszczanie na nich symboli, atrybutów związanych ze śmiercią: trupie czaszki z przekrzyżowanymi piszczelami, urny, klepsydry. Inne symbole miały wyrażać oczekiwanie na zmartwychwstanie: krzyż – symbol wiary chrześcijańskiej, motyl – symbol odrodzenia, zegar – wskazujący ostatnią godzinę życia doczesnego, a jednocześnie pierwszą życia wiecznego, a także waga czy brama oraz zwierzęta – ryba, delfin, lew, orzeł czy paw. Przedstawiając symbolicznie kres ludzkiego życia umieszczano uschnięte drzewa, strzaskane obeliski, płaczące niewiasty, oparte o rozbite kolumny lub boga śmierci Thanatosa ukazanego w postaci uskrzydlonego młodzieńca, gaszącego pochodnię.
Manierystyczna płyta nagrobna kanonika warmińskiego A. Lichtenhaina, zm.1593
Bazylika Archikatedralna p.w. NMP Wniebowziętej i św. Andrzeja Apostoła we Fromborku
Cmentarze we Fromborku
Doskonałe przykład funkcjonowania na przestrzeni ponad sześciu wieków rozlicznych cmentarzy znajdziemy we Fromborku. Ślady istnienia najstarszego cmentarza istnieją do dziś w bazylice archikatedralnej, w postaci płyt nagrobnych we wnętrzu świątyni, łożonych od początku XIV w. w miejscu pochówków wyższych dostojników kościelnych. Tradycja grzebania biskupów, prałatów i kanoników w grobach ziemnych pod posadzką katedry fromborskiej przetrwała do początku XVIII w. Wówczas wybudowano kryptę, którą niechybnie zapełniono doczesnymi szczątkami zmarłych kanoników, ostatni pochówek miał tu miejsce na pocz. XX w. Oddzielną kryptę ufundował w 1735 r. bp Andrzej Krzysztof Szembek, którą wybudowano pod posadzką kaplicy Zbawiciela i wszystkich świętych. Miała ona w założeniu stać się miejscem wiecznego spoczynku biskupa i duchownych członków rodziny Szembeka, ale oprócz biskupa Szembeka pochowano tam jeszcze czterech kolejnych biskupów warmińskich. Kolejny cmentarz, przykościelny, który rozciągał się wzdłuż południowej ściany katedry, założono również na pocz. XIV w., ale na nim grzebano ludzi związanych ze służbą przy kościele biskupim. Równolegle na terenie miasta, które miało swój kościół farny założono odrębny cmentarz dla członków istniejącej parafii, który funkcjonował do połowy XIX w. Osobny cmentarz istniał od końca XIV wieku do połowy XX wieku przy dawnym zespole szpitala św. Ducha z kaplicą św. Anny. W przytułku tym mieli schronienie ludzie starzy i chorzy wymagający stałej opieki. Szczątki, jakie odkryto w czasie prac archeologicznych potwierdziły dokonywanie pochowków zarówno we wnętrzu jak i na zewnątrz szpitala i kaplicy. Jeszcze o innym cmentarzu, który funkcjonował od 1379 roku do połowy wieku XVI, wiadomo ze źródeł pisanych. Był usytuowany wokół leprozorium pod wezwaniem św. Jerzego, które położone było za miastem od strony wschodniej. W 1715 r. powstało nowe leprozorium, któremu nadano tytuł św. Józefa, NMP i św. Łazarza. O istniejącym przy nim cmentarzu, przeznaczonym dla chorych z miasta i okolic dowiadujemy się z zapisków, mówiących o pochówkach na koszt zakładu. Kiedy po roku 1772 do Fromborka zaczęli napływać osiedleńcy wyznania ewangelickiego, dla nich założono pierwszy cmentarz wyznaniowy, który znajdował się przy drodze do Braniewa, a po jego zamknięciu następny urządzono przy skrzyżowaniu ul. Młynarskiej i Kolonii Robotniczej. W 1818 r. do Fromborka przybyli członkowie diaspory żydowskiej i nabyli od Kapituły Warmińskiej teren na obrzeżach miasta po stronie południowo – zachodniej, na którym w tym samym roku założyli cmentarz żydowski. Obecnie jedyny zachowany, spośród cmentarzy historycznych we Fromborku, to cmentarz kanonicki założony w 1908 r. Zlokalizowany w zachodniej części parku jest kontynuacją pochówków dostojników kościelnych, których do pocz. XX w. grzebano pod posadzką katedry. Na tym cmentarzu, który zamknięto w 1946 r. zachowała się ponadnaturalnych wymiarów przepiękna rzeźba grupy Ukrzyżowania wykonana przez Juliusa Seitza. Należy także pamiętać o jeszcze jednym, nietypowym cmentarzu, jakim stał się Zalew Wiślany. W 1945 r. w czasie zimowej ofensywy Armii Radzieckiej, wiele tysięcy uchodźców z dawnych Prus Wschodnich przeprawiało się po lodzie na Mierzeję Wiślaną, aby stamtąd udać się statkami do Niemiec. Niestety, na skutek działań wojennych i bombardowań, dziesiątki tysięcy uchodźców utonęło w lodowatej wodzie Zalewu Wiślanego, pozostając tam na zawsze.
Cmentarze dawne i współczesne na planie miasta Fromborka
1. Wzgórze Katedralne:
- pochówki w katedrze – ziemne pod posadzką nawy i wokół ołtarzy (nawa główna – biskupi, nawy boczne – prałaci i kanonicy), 1300 – 1767 r.
- cmentarz przy ścianie południowej katedry XIV w.
- krypta biskupia w kaplicy Szembeka 1735 – 1908 r.
- krypta kanonicka 1710 ? 1909 r.
2. Kościół farny św. Mikołaja – cmentarz parafialny na terenie przykościelnym, XIV – poł. XIX w.
3. Szpital św. Ducha i kaplica św. Anny:
- pochówki dobroczyńców szpitala pod posadzką kaplicy św. Anny, XV – poł. XX w.
- pochówki pod posadzką nawy szpitala, XV – XIX w.
- cmentarz przyszpitalny po stronie wschodniej i południowej szpitala i kaplicy XV – poł. XX w.
4. Leprozorium św. Jerzego – cmentarz dla chorych na zarazę, od 1379 r. do poł. XVI w.
5. Leprozorium św. Józefa, NMP i św. Łazarza – cmentarz dla chorych na zarazę, od 1715 r. do poł. XIX w.
6. Cmentarz ewangelicki na przedmieściu braniewskim, od II poł. XVIII w.
7. Cmentarz ewangelicki przy skrzyżowaniu ulic Kol. Robotnicza i Młynarska, pocz. XIX – 1972 r.
8. Cmentarz żydowski- teren parku kanonickiego w zachodniej części,1818 – 1833 r.
9. Cmentarz kanonicki, ul. Sanatoryjna w zachodniej części parku, 1911 – 1946 r.
10. Cmentarz parafialny, ul. Braniewska , od 1824 r. do chwili obecnej
11. Symboliczny cmentarz ofiar II wojny światowej w wodach Zalewu Wiślanego