Nowe nabytki Działu Historii Medycyny

Nowe nabytki Działu Historii Medycyny
Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku

Zakup dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w 2016 r.   z  programu „Kolekcje muzealne”.

Zakup dofinansowany ze środków samorządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego.

Zespół poszpitalny św. Ducha we Fromborku istnieje od końca XIV w., w obecnym kształcie pamięta koniec XVII w. W 1945 r. został poważnie zniszczony i opuszczony. W latach 1978-1989 był remontowany i adaptowany na potrzeby muzealne.

Szpital zachował cenne elementy wystroju: malowidło ścienne w kaplicy św. Anny, przedstawiające sceny „Sądu Ostatecznego” z początku XV w.; równie stare i niezmiernie rzadkie dwa piece łaziebne – udostępniane zwiedzającym dzięki odkrywce archeologicznej; płyty epitafijne z XVII w.

Od 1992 roku zabytkowy szpital św. Ducha zaczął pełnić funkcję Działu Historii Medycyny Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku. W kolejnych latach, stopniowo i systematycznie rozwijała się – znajdując wreszcie dogodne miejsce – kolekcja obejmująca zarówno eksponaty aptekarskie jak i medyczne. Obecnie ekspozycja stała prezentuje cenne starodruki, narzędzia chirurgiczne, plansze i modele anatomiczne, zabytkową leżankę ginekologiczną i bardzo cenną kolekcję naczyń aptecznych, którą tworzy m.in. różnorodny zbiór drewnianych puszek aptecznych z XVII, XVIII i XIX wieku, naczynia szklane i ceramiczne oraz rzadkie, wyjątkowej urody nowożytne albarella włoskie i holenderskie.

Dzięki funduszom pozyskanym ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz wsparciu finansowym samorządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego kolekcja wzbogaciła się o trzy oryginalne, wysoce atrakcyjne i cenne albarella z Castelli.

W I dekadzie XVI wieku zaczęto w Italii (pod wpływem ówczesnych fresków i malarstwa olejnego) zdobić ceramikę rozbudowanymi scenami inspirowanymi Biblią, mitologią, literaturą alegoryczną tworząc styl zwany istoriato. W ten sposób wyroby z majoliki zawierające często trudne w odbiorze sceny, wymagające wysokiej erudycji i oczytania podniosły sztukę ceramiki do tzw. sztuki wysokiej, której kolekcjonerami i miłośnikami stawali się przedstawiciele sławnych rodów mieszczańskich, szlacheckich i arystokratycznych.

Ceramicy zdobili naczynia kopiując znane obrazy czy grafiki takich artystów jak m.in. Rafael, Luca Signorelli, Girolamo Genga, Francesco Francia, Antonio Pollaiolo, sami również wykonywali szkice kompozycyjne i rysunki, które później służyły za podstawę ikonograficzną.

Castelli należało do ponad trzydziestu najsławniejszych włoskich ośrodków ceramicznych. Wytwarzaniem ceramiki zajmowały siętu całe rodziny, najsłynniejsze wyroby powstawały w manufakturach braci Grue oraz rodzin Gentili, Pompei (słynny Orazio Pompei (ok. 1507 – 1588/89) i Cappelletti. Rody Grue i Gentili zdominowały wyrób naczyń ceramicznych w Castelli w XVII i XVIII wieku.

Szczyt popularności ceramika z Castelli osiągnęła od połowy XVII do początku XIX wieku. Co istotne, wraz z końcem I połowy XVII wieku wykształtował się tu oryginalny styl zwany Istoriato Castellano polegający na tym, iż scena była ukazywana w zawężonej gamie barwnej, obejmującej pięć podstawowych kolorów: żółty, pomarańczowy,  brązowy, niebieski i zielony.

Naczynie majolikowe duże, albarello ze sceną Spotkanie Jakuba z Ezawem, warsztat rodziny Gentili (być może Carmine Gentili (1678 – 1763), Manufaktura Castelli, Włochy, 1737 rok, monogram S.N. Wymiary: 1. Wysokość: 41 cm. 2. Średnica podstawy: 23 cm, 3. Średnica wylewu: 23 cm.

Naczynie majolikowe duże, albarello ze sceną Spotkanie Jakuba z Ezawem, warsztat rodziny Gentili (być może Carmine Gentili (1678 – 1763), Manufaktura Castelli, Włochy, 1737 rok, monogram S.N. Wymiary: 1. Wysokość: 41 cm. 2. Średnica podstawy: 23 cm, 3. Średnica wylewu: 23 cm.

Całe naczynie w kolorze białym pokryto z przodu sceną biblijną zamkniętą ramą, utrzymaną w przewadze barw: niebieskiej, żółtej i zielonej, pod ramą w dolnej części przedstawienia mieści się napis: SEM PAPA V=C. Tył naczynia zdobi malowana na niebiesko sporych rozmiarów data inskrypcyjna 1737 i monogram S.N.
Główną dekorację stanowi rozbudowana scena narracyjna, rozgrywająca
się w pejzażu. W centrum przedstawienia widnieją dwaj brodaci mężczyźni (jeden o rudych włosach), którzy podają sobie prawe dłonie; obok nich, z prawej strony stoi rozpalany właśnie stół ofiarny, ku któremu prowadzona jest czarna owca. Wokół dwóch głównych bohaterów ujęcia mieści się wiele dodatkowych postaci: interesujący konny mężczyzna w kapeluszu, dwie kobiety z małymi dziećmi siedzące na wielbłądach i postaci męskie w różnym wieku. Scena jest ilustracją cytat z Biblii, z Księgi Rodzaju, opisujący spotkanie Ezawa z Jakubem:
„Jakub spojrzał i zobaczył, że Ezaw nadciąga z czterystu ludźmi. Podzieliwszy więc dzieci między Leę, Rachelę i dwie niewolnice, uszykował niewolnice z ich dziećmi na przedzie, Leę z jej dziećmi nieco w tyle, a za nimi Rachelę i Józefa. Sam zaś idąc przed wszystkimi, siedem razy oddał pokłon swemu bratu, zanim się do niego zbliżył. Ezaw pospieszył na jego spotkanie i objąwszy go za szyję ucałował go; i rozpłakali się obaj. Gdy Ezaw spostrzegłszy kobiety i dzieci, zapytał: «A ci kim są dla ciebie?», Jakub odpowiedział: «To dzieci, którymi Bóg łaskawie obdarzył twego sługę». Wtedy zbliżyły się niewolnice ze swymi dziećmi i oddały pokłon. Potem przystąpiła Lea z dziećmi i oddała pokłon, a wreszcie Józef z Rachelą, którzy też oddali pokłon. Ezaw zapytał: «Dla kogo są te wszystkie stada, które spotkałem?» Jakub odpowiedział: «Obyś mnie darzył życzliwością, panie mój!». Na to Ezaw: «Mam ja dużo, bracie mój, niechaj przy tobie zostanie to, co jest twoje». Jakub rzekł: «Ależ nie! Jeśli mnie darzysz życzliwością, przyjmij ode mnie ten mój dar. Bo przecież gdym ujrzał twe oblicze, było ono obliczem jakby istoty nadziemskiej i okazałeś mi wielką życzliwość. Przyjmij więc dar mój, który dla ciebie przeznaczyłem: Bóg obdarzył mnie sowicie: mam wszystko!» I tak nalegał na niego, aż wreszcie przyjął. Po czym Ezaw rzekł: «Ruszajmy w drogę i chodźmy; będę szedł razem z tobą». Jakub odpowiedział: «Wiesz, panie mój, że mam dzieci wątłe, a owce i krowy karmią młode; jeśli je będę pędził choćby dzień jeden, padnie mi cała trzoda. Idź więc, panie mój, przed sługą swoim, ja zaś będę szedł powoli, tak jak będzie mogła nadążyć moja trzoda, którą pędzę, i jak będą szły dzieci, aż przyjdę do ciebie, panie mój, do Seiru». Ezaw zapytał: «Może ci zostawić kilka moich ludzi, którzy są ze mną?» A na to Jakub: «Na cóż mi oni, skoro ty, panie mój, darzysz mnie życzliwością». Ezaw udał się tego dnia w drogę powrotną do Seiru. Jakub wyruszył do Sukkot, gdzie zbudował sobie dom, a dla swych stad postawił szałasy. Dlatego nazwano tę miejscowość Sukkot” (Rdz 33, 1-18).

Spotkanie Jakuba z Ezawem skomponowano dynamicznie, choć w lekkim uproszczeniu. Przedstawienie jest inspirowane dwoma obrazami: Spotkanie Jakuba z Ezawem Petera Paula Rubensa z 1624 roku (oryginał znajduje się w Staatsgalerie Schleissheim, szkic malarski (wersja robocza) w National Galleries of Scotland w Edynburgu) i Spotkanie Jakuba z Ezawem Raffaellina Botalli (1636/1641 r., obecnie w Muzeum Kapitolińskim w Rzymie).
Napis znajdujący się pod sceną biblijną SEM PAPA V=C należy odczytywać jako skróconą wskazówkę dla farmaceuty co do preferencji przechowywania określonego leczniczego produktu: SEM(enum) PAPAV(eris) C(ompositio) – mieszanka nasion maku.

Naczynie majolikowe duże, albarello ze sceną Lota udzielającego gościny dwóm aniołom, warsztat rodziny Gentili bądź Grue (?), Manufaktura Castelli, Włochy, XVIII w. Wymiary: 1. Wysokość: 29 cm, 2. Średnica podstawy: 20 cm, 3. Średnica wylewu: 22 cm.

Duże naczynie apteczne, w formie popularnego albarella. Przód naczynia zdobi narracyjna scena ujęta w czarną ramkę, ukazana za pomocą trzech dominujących barw: niebieskiej, żółtej i pomarańczowej. Przedstawienie rozgrywa się w pomieszczeniu otwartym z dwóch stron: z prawej strony widnieje wyjście na podwórze i biegnącą dalej ulicę, z lewej strony jawi się dalsza część domu – kuchnia. Na pierwszym planie znajdują się trzy postacie:
siedzące dwa anioły w żółtych szatach, zdobne w pokaźne skrzydła; tuż obok klęczy starszy brodaty mężczyzna ocierający mokre stopy jednego z nich. Z lewej strony mieści się stół nakryty białym obrusem, naczyniami i chlebami. Z tyłu kompozycji wyłania się pomieszczenie kuchenne z krzątającymi się dwiema kobietami odwróconymi tyłem do widza. Pod sceną narracyjną mieści się kartusz wypełniony napisem: Sür: Pomor: APPIOR.

Scena stanowi cytat z Księgi Rodzaju, opisujący udzielanie gościny aniołom przez Lota:
„Owi dwaj aniołowie przybyli do Sodomy. Gdy Lot ich ujrzał, wyszedł naprzeciw nich i oddawszy im pokłon do ziemi rzekł: «Raczcie, panowie moi, zajść do domu sługi waszego na nocleg: obmyjcie sobie nogi, a rano pójdziecie w dalszą drogę». Ale oni mu rzekli: «Nie! Spędzimy noc na dworze». Gdy on usilnie ich prosił, zgodzili się i weszli do jego domu. On zaś przygotował wieczerzę, poleciwszy upiec chleba przaśnego. I posilili się”. (Rdz 19, 1-3).

Naczynie majolikowe duże, albarello z przedstawieniem św. Tomasza z Akwinu, Manufaktura Castelli, Abruzzo, Włochy, XVIII wiek. Wymiary: 1. Wysokość: 29 cm, 2. Średnica podstawy: 21 cm, 3. Średnica wylewu: 22 cm.

Duże naczynie apteczne, w formie popularnego albarella. Naczynie białe, pokryte sceną narracyjną na przodzie brzuśćca, ukazaną za pomocą ograniczonej palety barwnej; żółtego, pomarańczowego, brązowego, niebieskiego i zielonego. Scena rozgrywa się w pomieszczeniu przykrytym flizowaną posadzką, otwartym z prawej strony – odsłoniętą kotarą – na miejski plac z gmachem kościoła. W środku kompozycji znajduje się św. Tomasz z Akwinu trwający w stanie wizji Ukrzyżowanego Chrystusa, z ran którego spływają krople krwi kierując się ku oczom świętego. Św. Tomasz klęczy przed krucyfiksem mieszczącym się na stole wraz z książkami, jego prawa dłoń dotykająca piersi sugeruje symboliczny gest zawierzenia. Scena mogła zostać zainspirowana (z pewnymi odstępstwami – m.in. pominięciem anioła) szkicem Lodovicio Buti (1560-1611). Pod przedstawieniem mieści się kartusz z napisem: Sur: Violar e Succ.