---

Chrześcijańskie obyczaje pogrzebowe

27 październik 2012  -  31 lipiec 2014

Wystawa adresowana do zwiedzających od 12. roku życia

Media vita in morte sumus

---

Śmierć jest dla człowieka zjawiskiem nieuniknionym, a zarazem stanowi wielką niewiadomą. Znajduje się w centrum religii i jej rytuałów, rozważań filozoficznych, sądów moralnych i przedstawień artystycznych.

Podejście człowieka do śmierci jako wydarzenia należącego do dwóch porządków ludzkiego życia – natury i kultury ulega ciągłym zmianom. Dawne kultury były bardziej odporne na umieranie. Wytworzyły model „śmierci oswojonej” – ludzie umierali w domach, w otoczeniu najbliższych, pogodzeni z tym faktem. Wiek dziewiętnasty przyniósł załamanie się modelu śmierci tradycyjnej. Zmianie uległa relacja między umierającym, a otoczeniem. Można powiedzieć, że został zapoczątkowany swoisty „szpitalny styl umierania”. Proces umierania został niejako ukryty w salach szpitalnych.

Zjawisko unikania mówienia o śmierci i myślenia o niej zostało określone jako „kryzys śmierci”. Przejawia się on w usunięciu śmierci z przestrzeni życia publicznego. Śmierć dla człowieka staje się tematem tabu, tak, jakby w ogóle nie istniała. Świadomość własnej śmiertelności jest u pojedynczego człowieka zazwyczaj tłumiona.

Sam proces umierania jest wydarzeniem egzystencjalnym, ale też i duchowym. Człowiek zostaje zmuszony do konfrontacji z Bogiem lub „nicością”, gdy Boga odrzuca i jednocześnie do zmierzenia się z własnym życiem, jego wartością i sensem. Coraz trudniejsza jest ta konfrontacja, gdyż pokolenie ludzi, wchodzących dziś w wiek dojrzały, to generacja zupełnie nieoswojona ze śmiercią. Są pozbawieni doświadczenia koszmaru wojny, ale też nie uczestniczą w misterium umierania osób najbliższych. To wszystko powoduje, że śmierć, obrzędy pogrzebowe, cmentarze stają się zjawiskami obcymi.

Współczesny człowiek nie umie cierpieć, ucieka przed świadomym procesem umierania. Promuje się młodość i witalność. Natomiast starość, wraz z zjawiskiem śmierci jest niewygodna. Umieranie w szpitalu uwalnia człowieka od myślenia o śmierci, ale też niesie ze sobą niepokój, lęk i strach przed śmiercią. Dziś coraz więcej ludzi chce umrzeć jak najszybciej, bez bólu, żeby nawet nie poczuć – najlepiej ze znieczuleniem, we śnie. Z tym podejściem wiąże się również – obecne dzisiaj – zjawisko eutanazji. Eutanazja to śmierć na życzenie – szybka, lekka, bez bólu i cierpienia.

Kultura masowa zaciemnia ostateczne znaczenie śmierci indywidualnej i traktuje ją jako sprawę prywatną umierającej osoby. Media nie pokazują ludzi umierających, odchodzących, żegnających się z tym światem. Śmierć w cywilizacji nastawionej na sukces i wolność, witalność i energię życiową, skoro nie można jej pokonać, musi podlegać zignorowaniu. Traktuje się śmierć jako zjawisko, które dotyka wszystkich obok mnie. Środki masowego przekazu budują w umyśle współczesnego człowieka wypaczony wizerunek śmierci – „śmierć odrealnioną”. Przemoc obecna w telewizji, produkcjach filmowych, grach komputerowych, powoduje, że śmierć staje się zjawiskiem bezosobowym i mechanicznym, a nawet swoistą rozrywką. Ostatecznie przestajemy sobie radzić z prawdziwą śmiercią.

Wystawa Mors ianua vitae (Śmierć bramą życia). Chrześcijańskie obyczaje pogrzebowe ma na celu pokazanie fragmentu prawdy o śmierci poprzez obiekty, które jej towarzyszyły, obrazowały lub miały z nią związek, w czasach kiedy była ona jeszcze nieodłączną częścią życia.

Intencją autorów wystawy było pokazanie dziedzictwa historycznego Warmii i Mazur. Dlatego obok narracji skupiającej się na obrzędzie pogrzebowym Kościoła rzymskokatolickiego zaprezentowano zabytki związane obrzędem pogrzebowym Kościoła ewangelicko-augsburskiego. Sam obrzęd pogrzebu w zasadniczych elementach jest podobny: pożegnanie zmarłego, nabożeństwo w kościele i miejsce pochówku, jednakże teologiczne wyjaśnienie rzeczy ostatecznych jest różne w obu wyznaniach. Choćby w kwestii modlitwy za umierających, Mszy św. ofiarowanej za zmarłego, a także teologii czyśćca i Sądu Ostatecznego. Wykład teologii rzeczy ostatecznych w wyznaniu katolickim i luterańskim świadomie został pominięty, całą uwagę skupiono na pokazaniu dziedzictwa artystycznego obu wyznań, pokazując to co charakterystyczne dla katolików – ornaty, argentaria do sprawowania sakramentu chorych, ołtarze, a także to co charakterystyczne dla luteran – sposób upamiętniania zmarłych: cmentarze, epitafia, chorągwie pogrzebowe. Zauważalna jest przewaga zabytków katolickiej sztuki sakralnej nad luterańską sztuką sepulkarną, ale jest to uzasadnione znacznie bardziej rozbudowaną katolicką teologią o rzeczach ostatecznych: o śmierci, o czyśćcu – piekle, sądzie ostatecznym obcowaniu świętych, o ofierze Mszy św., to wszystko ikonograficznie zostaje wyrażone w malarstwie, rzeźbie, tkaninie i złotnictwie.

Ekspozycja poprowadzi zwiedzającego od Śmierci Chrystusa, którą chrześcijanie rozumieją jako Bramę Życia, poprzez śmierć męczenników za wiarę, do śmierci indywidualnej, która kończy biologiczne życie ciała, a uwalnia duszę. Następnie powiedzie nas osobno drogą ciała (poprzez obrzędy pogrzebu, pochówek i jego upamiętnienie) i oddzielnie drogą duszy, aż do rzeczy ostatecznych takich jak: niebo piekło, sąd ostateczny. Każdy z tych etapów dokumentują zabytkowe obiekty, na których różnoczasowy dobór zdecydowano się świadomie, zamykając chronologiczny zakres wystawy w ramach od końca XV wieku, po początek wieku XX. Bo choć w tym czasie obyczaje pogrzebowe ulegały zmianom, to etapy ostatniej drogi człowieka pozostawały niezmienne.

Prezentowane obiekty pochodzą z głownie z terenu Warmii i Mazur, ale także z Pomorza i Śląska. Przede wszystkim z obiektów sakralnych – kościołów, klasztorów, plebanii parafialnych i instytucji kościelnych. To także przemyślany wybór podyktowany kierunkiem, jaki przyjęła współpraca Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku i Muzeum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie, której efektem jest trzecia już z kolei wspólna ekspozycja pokazująca skarby warmińskiej archidiecezji.

Wystawę uzupełniają muzealia ze zbiorów fromborskiego muzeum oraz Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Kętrzynie, które przechowuje unikalne obiekty związane sztuką sepulkralną.

Osobny zespół stanowią zabytki, które dostarczyła „archeologia śmierci”. Jest to efekt prac wykopaliskowych prowadzonych przez dr Małgorzatę Grupę z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, obejmujący XVII i XVIII wieczne wyposażenie pochówków między innymi szaty grobowe (noworodka, dziecka, dorosłej osoby, a także księdza).

Pokazujemy zarówno obiekty wysokiej klasy, jak i zwykle przedmioty kultury materialnej. Dziełem niewątpliwie wybitnym jest siedemnastowieczny obraz z fromborskiego przykatedralnego kapitularza przedstawiający Pietę Anielską albo przejmujący krucyfiks z roku 1700, z kościoła p.w. Nawiedzenia NMP w Błudowie. Unikatem, nie tylko w skali Polski, jest gotyckie łoże, z pocz. XVI wieku, w którym na przestrzeni pięciuset lat jego użytkowania skończyło się zapewne niejedno życie.

Niezwykłe eksponaty stanowią dwie dziewiętnastowieczne trumny z kościoła p.w. św. Stanisława w Waplewie i kościoła p.w. św. Katarzyny w Brąswałdzie, które przeznaczone niegdyś na miejsce „wiecznego spoczynku”, w wyniku dramatycznych zbiegów okoliczności ujrzały światło dzienne.Zwłaszcza okazała jest trumna z Waplewa należąca zapewne do kogoś z rodziny właścicieli tamtejszego majątku, być może była miejscem spoczynku Otto Panncka , posła do Reichstagu z końca XIX w.

Wystawa przedstawia także obiekty ze względu na gabaryty, niespotykane raczej w muzealnych ekspozycjach – ołtarze: z kościoła p.w. św. Jana Chrzciciela w Jonkowie, z pocz. XX wieku, z wykładnią chrześcijańskiej doktryny śmierci oraz unikalny osiemnastowieczny ołtarz, z 1735 roku, z fromborskiej katedry, z kaplicy Zbawiciela (kaplica grobowa biskupa Krzysztofa Szembeka oraz czterech kolejnych biskupów warmińskich).

Zwraca także uwagę zespól dobrej klasy barokowych portretów trumiennych (z kolekcji prywatnej i kościoła p.w. św. Marii Magdaleny w Kalwie) oraz unikalnych chorągwi pogrzebowych ze zbiorów Muzeum w Kętrzynie. Na szczególną uwagę zasługuje także ogromnych rozmiarów siedemnastowieczny obraz z przedstawieniem Sądu Ostatecznego użyczony z kościoła p.w. św. Urszuli w Lichnowych.

Społeczność ewangelicka była znacząca dla regionów stanowiących ramy terytorialne tej wystawy, więc ważne miejsce zajmują obiekty z kościołów ewangelickich – chorągwie nagrobne, portrety i blachy trumienne, epitafia, nagrobki cmentarne, a nawet trumna i urna. Ekspozycję otwiera zamiast plakatu tytułowego fragment epitafium z kościoła ewangelickiego w Pasymiu, które stanowi nawiązanie do dekoracji bramy przy kościele garnizonowym p.w. św. Elżbiety we Wrocławiu. Bramę te prowadzącą niegdyś na cmentarz wieńczy podtrzymywany przez putta kartusz z napisem Mora ianua vitae.

Jako znak graficzny wystawy przyjęto detal z epitafium kanonika Adama Zygmunta Konarskiego (1685 r.) z katedry p.w. Wniebowzięcia NMP we Fromborku. Oddaje on w bardzo skondensowanej formie istotę naszego ziemskiego bytowania ale tez stanowi refleksję, która jest celem organizatorów wystawy. Ten emblemat, przedstawiający trzy czaszki ludzkie dźwigające książkę i uskrzydloną klepsydrę uzmysławia nam, że śmieć leży u podstaw naszej ziemskiej egzystencji, a księga doczesnego życia wkrótce zostanie zamknięta, kiedy tylko minie nasz czas.

X JMW / HSz

Eksponaty na wystawę użyczono z kościołów i instytucji Archidiecezji Warmińskiej oraz Diecezji Elbląskiej i Toruńskiej, a także muzeów i kolekcji prywatnych

Kościoły i instytucje kościelne

Barczewko – Kościół p.w. św. Wawrzyńca

Barczewo – Kościół p.w. św. Andrzeja

Bartąg – Kościół p.w. św. Jana Ewangelisty i Opatrzności Bożej

Błudowo – Kościół p.w. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny

Braniewo – Kościół p.w. św. Katarzyny, Kościół p.w. św. Krzyża,
Kościół p.w. św. Antoniego, Zgromadzenie Sióstr Św. Katarzyny Dziewicy i Męczennicy, Ukraińska Cerkiew Greckokatolicka p.w. św. Trójcy

Brąswałd – Kościół p.w. św. Katarzyny

Dąbrówka Malborska – Kościół p.w. św. Mikołaja

Frombork – Bazylika p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Andrzeja Apostoła

Henrykowo – Kościół p.w. św. Katarzyny

Jonkowo – Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela

Kalwa – Kościół p.w. św. Marii Magdaleny

Kiwity – Kościół p.w. św. Piotra i Pawła

Kwiecewo – Kościół p.w. św. Jakuba Apostoła

Lechowo – Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela

Lichnowy – Kościół p.w. św. Urszuli

Lidzbark Warmiński – Kościół p.w. Świętych Apostołów Piotra i Pawła,
Zgromadzenie Sióstr Św. Katarzyny Dziewicy i Męczennicy

Łabędnik – Kościół p.w. Matki Boskiej Zwycięskiej

Mingajny – Kościół p.w. św. Katarzyny

Nowe Miasto Lubawskie – Kościół p.w. św. Tomasza

Olsztyn – Archiwum Archidiecezji Warmińskiej, Wyższe Seminarium Duchowne Metropolii Warmińskiej „Hosianum”, Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego Metropolii Warmińskiej „Hosianum”

Orneta – Zgromadzenie Sióstr św. Katarzyny Dziewicy i Męczennicy

Orzechowo – Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela

Pasym – kościół Ewangelicko-Augsburski

Płoskinia – Kościół p.w. św. Katarzyny

Pogorzala Wieś – Kościół p.w. św. Mikołaja

Próchnik – Kościół p.w. św. Antoniego

Radostowo – Kościół p.w. św. Anny

Radziejewo – Kościół p.w. św. Antoniego

Różynka – Kościół p.w. św. Mateusza

Rychnowo – Kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny

Stoczek Klasztorny – Kościół p.w. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny

Szropy – Kościół p.w. Świętych Apostołów Piotra i Pawła

Waplewo – Kościół p.w. św. Stanisława Biskupa i Męczennika

Muzea

Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Kętrzynie

Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku

oraz

materiał badawczy z prac wykopaliskowych w Płonkowie, Gniewie i Lublinie
dr Małgorzaty Grupy z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu

a także

kolekcje prywatne.

 

 

Scenariusz i realizacja wystawy:

Jagoda Semków – kustosz Muzeum Mikołaja Kopernika
Henryk Szkop – dyrektor Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku,
Weronika Wojnowska – kustosz Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku,
Ks. dr Jacek Maciej Wojtkowski – dyrektor Muzeum Archidiecezji Warmińskiej

Współpraca:

dr Małgorzata Grupa – Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
dr Jowita Jagla – Katedra Historii Sztuki Uniwersytetu Łódzkiego

Zdjęcia: Bożena i Lech Okońscy

Kuratorzy wystawy:

Henryk Szkop – dyrektor Muzeum Mikołaja Kopernika
Ks. dr Jacek Maciej Wojtkowski – dyrektor Muzeum Archidiecezji Warmińskiej