Wystawa
Fides-ratio-ars (Wiara-rozum-sztuka)

Meble stanowiące wyposażenie wnętrz kościelnych zamawiano i wykonywano w celu pełnienia wyznaczonych funkcji. Umieszczane w przestrzeni liturgicznej służyły do określonych zadań. W kościołach katedralnych czy zakonnych, w których wypełniano modlitwy Kościoła (liturgia mszalna i liturgia godzin) wyposażano meblami, których nie znajdziemy w kościołach parafialnych. Meble zmieniały się na przestrzeni wieków,  a informacje o  nowej organizacji wnętrz znajdujemy w dokumentach wizytacyjnych,  w rozporządzeniach wydawanych po nich, a także w dokumentach posoborowych.

Od początku budowania kościołów meble sakralne, stanowiące ich wyposażenie,  swoją formą, wielkością, rodzajem zdobienia wskazywały czytelnie na przeznaczenie. Na przestrzeni stuleci przedmioty te, podobnie jak architektura, wyrażały styl epoki, w której powstawały i często były bogato dekorowane i zdobione.

Wyposażanie kościołów w sprzęty wykonywane z drewna wprowadzano stopniowo, zastępując już w średniowieczu istniejące we wnętrzach kamienne ławy do siedzenia ławami drewnianymi. Inne sprzęty, np. chrzcielnice, które wprowadzano do kościołów  w okresie romańskim i gotyckim, bardzo długo wykonywano z różnego rodzaju kamienia, chociaż coraz częściej łączono je z drewnem lub metalem (brąz, ołów, cyna), dodając pokrywy i misy umieszczane w kielichu chrzcielnym.Nieco później pokrywy te zaczęły przybierać różne ozdobne i symboliczne kształty, umieszczano na nich pełnoplastyczne rzeźby obrazujące Chrzest Chrystusa, wizerunek Baranka Apokaliptycznego, św. Jana Chrzciciela, św. Michała Archanioła.

W XVI wieku wykształciło się wiele znanych ośrodków meblarstwa, głównie za sprawą mistrzów gdańskich, elbląskich czy królewieckich. Warsztaty te powstawały w niewielkich miasteczkach, takich jak np. Orneta czy Reszel, dużo więcej było ich w położonym blisko Fromborka Braniewie, gdzie działali stolarze i snycerze już od połowy XVI wieku. Pierwszym mistrzem, który po naukach za zachodzie Europy zaadoptował  do dekoracji mebli północno-niemieckie motywy intarsji maureskowej był Mateusz Gletger. Swoje wyroby sygnował inskrypcyjnie nazwiskiem i datą, ale w warsztatach jego następców, aż do lat 90. XVII w., stosowano nadal wprowadzoną przez niego charakterystyczną cechę zdobnictwa intarsją negatywową. Najlepszym przykładem sprzętarstwa kościelnego pochodzącym z tego warsztatu i sygnowanym inskrypcyjnie nazwiskiem oraz datą jest znajdujące się  w kościele św. Katarzyny w Gdańsku ośmioboczne baptysterium wraz z chrzcielnicą ze zwisającą nad nią pokrywą, pochodzące z 1585 roku.  Również w katedrze we Fromborku znajduje się wiele sprzętów, których pochodzenie można wywieźć z warsztatów następców Gletgera z Braniewa. Znajduje się tu zespół czterech sedilii przyołtarzowych, pulpit, ława psałterzystów z końca XVII w. oraz bogato dekorowana skrzynia z 1677 roku.

Stalle

Jeszcze w czasach wczesnego chrześcijaństwa, w katedrach, kolegiatach i kościołach zakonnych powszechnym było ustawianie sprzętów służących do siedzenia (stalli, sedilli, tronów), które wykonywano z kamienia. Często były one bogato zdobione ornamentem zgodnym z duchem epoki i symbolami religijnymi. Od średniowiecza do baroku pod ścianami prezbiterium ustawiano równie bogato zdobione, z wysokimi podparciami bocznymi, z zapleckiem i baldachimem stalle – czyli ławy z oddzielonymi od siebie siedziskami, przeznaczone do wspólnej modlitwy duchownych. Klęczniki do stalli wprowadzono dopiero pod koniec XVIII wieku, bowiem wcześniej większość modlitw odbywano na stojąco, stąd potrzeba wysokiego podparcia bocznego, niekiedy pod spodem uchylanego siedziska dodawano tzw. misericordia, na których duchowni mogli wesprzeć się podczas wielogodzinnych modłów. Obecnie stalle umieszczane w prezbiteriach, przeznaczone są tylko dla uczestniczącego w liturgii duchowieństwa oraz w zakonach klauzurowych, gdzie odmawiany z tego miejsca brewiarz ściśle porządkuje i wyznacza życie całego zgromadzenia.

Sedilia przyołtarzowe

Sedilia to ławy kościelne służące duchownym do siedzenia podczas Mszy świętej. W kościołach katedralnych, kolegiatach przy których istniały kapituły i w kościołach zakonnych, w nawach bocznych przed ołtarzami wystawiano sedilia dla kapłana przewodniczącego celebrze (miejsce przewodniczenia) i dla usługujących (asysta). Wiązało się to z obowiązkiem wypełniania liturgii mszalnej przez zakonników w kościołach przyklasztornych, (w okresie potrydenckim nie istniała koncelebra) i przez kanoników, instalowanych w kapitułach w kościołach katedralnych, w których każdy kanonik posiadał swój ołtarz. Po Soborze Watykańskim II, kiedy do sprawowania ofiary Mszy św. wyznaczano w kościołach jeden ołtarz, ołtarze boczne przestały być używane do kultu i znajdujące się przy nich sedilia usuwano. W bazylice archikatedralnej we Fromborku sedilia pozostały w swoim historycznym miejscu i do dziś znajdują się w przestrzeni międzynawowej przed ołtarzami bocznymi. Dowodem na pochodzenie sedilii z pojedynczych fundacji prepozyta, dziekana, kantora i poszczególnych kanoników, są zachowane datowane zapisy inskrypcyjne oraz herby fundatorów umieszczane na wysokich zapleckach.

Obecnie sedilia czyli siedzenia dla celebransa i tych, którzy mu usługują, znajdują się w pobliżu ołtarza, na którym sprawowana jest Msza św.

 

Tron biskupi, ławy psałterzystów i pulpity

Tron jest pojedynczym meblem znajdującym się tylko w kościołach biskupich (katedrach), z którego biskup głosi słowo Boże do wiernych. Początkowo tron okryty baldachimem umieszczano w centralnej części apsydy czy prezbiterium, przed ołtarzem głównym, na niewielkim podwyższeniu. Obecnie nad tronem nie umieszcza się baldachimu i zazwyczaj sytuuje się go po stronie północnej prezbiterium.

W niektórych kościołach katedralnych, w chórze, mieli także swoje stałe miejsce psałterzyści, którzy śpiewem ubogacali liturgię mszalną i dla których wystawiano oddzielne ławy. W chórze stały także pulpity: podwójny, tzw. majus u wejścia do chóru, przed ławą psałterzystów, oraz pulpit minus, z którego czytano homilię i przy którym kantor śpiewał mszę.

Ławy dla wiernych

Kolejny element stałego wyposażenia kościoła stanowią ławki dla wiernych, wykonywane z drewna, w których według dawnych zwyczajów oddzielnie zasiadali przedstawiciele rożnych stanów a także oddzielnie kobiety i mężczyźni. Osobne miejsca do siedzenia świeckich stanowiły ławy kolatorskie, które należały do darczyńców czy fundatorów kościoła. Niewielkie, dwu- lub trzysiedzeniowe, zamykane drzwiczkami, często ustawiane w nawach, sygnowane herbem lub nazwiskiem właściciela. Ławy te były dziedziczone i zasiadać w nich mogli tylko ich właściciele podczas mszy świętej. Jedną z nielicznych ocalałych ław pochodzących z XVI wieku jest renesansowa ława kolatorska znajdująca się w kościele św. Jana w Ornecie. Ufundował ją radny miasta i starszy kościoła orneckiego Karol Jung z Karkajm, w 1574 roku, wykonawcą zaś był Jan Paurmann z Mansfeid. Istniały też specjalne empory przeznaczone dla fundatorów, dobroczyńców kościoła, które umieszczano zwykle w najbliższym otoczeniu prezbiterium czy absydy i podobnie jak ławy kolatorskie bogato dekorowano i sygnowano.

Ambona

Ambona zawsze była miejscem głoszenia słowa Bożego i stanowiła stały element każdego kościoła, z którego czytano teksty liturgiczne i głoszono kazania. Początkowo, w okresie wczesnochrześcijańskim, miała formę trybuny wspartej na kolumnach, z czasem ustawiano ją na podwyższeniu, podpierano słupem i dopiero od XVI wieku zawieszano ją na ścianie lub filarze kościoła z wejściem wiodącym po schodkach. Jej główną część stanowi czasza-mównica z pulpitem, za którą umieszczano zaplecek i baldachim zwieńczony figurą. Ambony polichromowano, złocono, dekorowano bogatą snycerską i pełnoplastycznymi rzeźbami. W czasach baroku przybierały one wyszukane formy, np. kielicha kwiatu czy łodzi. Po Soborze Watykańskim II ambona ustawiana w najbliższym otoczeniu ołtarza zyskała niewysoką, prostą formę.

Konfesjonał

Nie istnieje zbyt wiele źródeł, które pozwalałyby odtworzyć historię i rozwój formuły sakramentu pokuty. Wiemy, że pokuta publiczna ustąpiła miejsca pokucie prywatnej, zgodnie z wypełnianiem postanowień Soboru Trydenckiego, dlatego do kościołów zaczęto wtedy wstawiać konfesjonały (głównie w nawach bocznych i w części zachodniej kościołów), które często w tych historycznych miejscach przetrwały do czasów na współczesnych. Nie wszędzie było to realizowane zgodnie z zaleceniami posoborowymi i np w katedrze fromborskiej aż do I połowy XVIII wieku konfesjonały nie istniały. Na synodzie warmińskim w 1726 r. postanowiono, że „spowiedź winna odbywać się w kościele, w konfesjonale, a bez ważnego powodu nie wolno jej odbywać w zakrystii”. Od I poł. XVIII w. konfesjonały zmieniały formę i wielkość, od prostych siedzisk z przesuwaną kratką dla penitenta i dostawianym klęcznikiem, aż do rozbudowanych form oddzielających kapłana, z zamykanymi drzwiczkami i kotarami. Niektóre konfesjonały to arcydzieła sztuki snycerskiej, z bogatą dekoracja figuralną, intarsjową i malowidłami. Przy budowie nowych kościołów pojawia się tendencja do urządzania osobnych rozmównic dla swobodnej spowiedzi indywidualnej.

Balaski do komunii świętej

Liturgia mszalna obejmowała także komunię wiernych, czyli akt przyjmowania i spożywania hostii konsekrowanej. Początkowo odbywało się to nie przy ołtarzu, ale nad stołem lub ławą, nad którą rozpostarty był obrus. Dopiero od XVII wieku zaczęto komunikowanie wiernych przy ołtarzu, przy komunijnej balustradzie, czyli balaskach, które okrywano także białym płótnem. Taka forma budowania balasków przy ołtarzu przetrwała prawie nie zmieniona do Soboru Watykańskiego II, ale po zmianie liturgii mocą postanowień Soboru balaski w niektórych kościołach zaczęto usuwać. Te które przetrwały mają najczęściej formy barokowe, rzadziej neogotyckie, niejednokrotnie z usuniętymi bramkami, przez które wcześniej istniało wejście na podest, na którym stał ołtarz.

 

Meble zakrystyjne

Niezbędny element wyposażenia kościołów stanowią meble zakrystyjne. Zakrystie, mające swoje wydzielone miejsce w kościołach od średniowiecza, połączono bezpośrednim wejściem na ołtarz mieszczący się w prezbiterium lub absydzie kościoła. W zakrystii kapłani przygotowują się do odprawiania obrzędów liturgicznych, a także przechowywane są naczynia, szaty i tkaniny ołtarzowe. Do tego typu funkcji niezbędne były meble o określonych formach i przeznaczeniu: komoda (na bieliznę ołtarzową), kredensja (stolik na  przedmioty użyteczne przy liturgii) szafka na lawetarz, szafy na szaty liturgiczne i sekretery.