Wystawa
Fides-ratio-ars (Wiara-rozum-sztuka)

 

Zachowane średniowieczne zabytki malarstwa z terenu Warmii nie wykazują jednolitości artystycznej, a ich zróżnicowanie stylistyczne i ikonograficzne wynikało z faktu, iż docierały tu wpływy artystyczne Gdańska, Torunia i Elbląga. Pierwsi artyści tworzący na tym terenie pochodzili z zagranicy, zarówno oni jak i późniejsi twórcy miejscowi wzorowali się i inspirowali malarstwem i grafiką wielkich mistrzów takich jak Stefan Lochner, Vit Stwosz, Martin Schongauer, Rogier van der Weyden, Albrecht Dürer, Mistrz E. S. Dzięki temu powstawały dzieła eklektyczne, posiadające zarówno wyraziste cechy warsztatów lokalnych jak i jaskrawe zapożyczenia oraz przetworzenia tematyczne oraz stylistyczne sztandarowych przykładów malarstwa niemieckiego, niderlandzkiego czy czeskiego.

Do najważniejszych przykładów malarstwa późnośredniowiecznego i wczesnorenesansowego Warmii i Mazur należą: epitafium kanonika i lekarza Bartłomieja Boreschowa z katedry fromborskiej (XV w.) o oryginalnej formie tonda i ujęciu fundatora w mistycznej unii z Matką Boską w ogrodzie zamkniętym; poliptyk sprowadzony z Torunia przez biskupa Łukasza Watzenrodego w 1504 r. o fenomenalnych scenach pasyjnych, z dominującą figurą Madonny Apokaliptycznej, reprezentujący tzw. szkołę toruńską; ołtarz z Bartoszyc (pocz. XVI w.) z rzeźbioną sceną Ukrzyżowania i kwaterami ukazującymi sceny pasyjne i wybrane wątki hagiograficzne, inspirowany malarstwem miniaturowym; pozbawiony dzisiaj skrzyni środkowej poliptyk z Sątop (ok. 1510 r.) przestawiający rzadką ikonografię św. Jodoka – pustelnika, patrona pielgrzymów i chorych czy ołtarz św. Anny z Dobrego Miasta (ok. 1510 r.) z widniejącymi na skrzydłach bocznych scenami z życia Świętej Rodziny i ikonografią św. Sebastiana i św. Rocha.

Malarstwo ścienne tak jak tablicowe wzorowało się na grafice zachodniej i operowało podobną tematyką jak bliskie mu artystycznie malarstwo Pomorza Wschodniego, Ziemi Chełmińskiej i Toruńskiej. Podobnie jak w rzeźbie tego okresu ukazywano przedstawienia Koronacji Marii, apostołów, cztery święte dziewice tzw. virgines capitales (św. Dorotę, św. Katarzynę, św. Agnieszkę i św. Barbarę), sceny pasyjne, św. Jerzego pokonującego smoka, Panny Mądre i Głupie, zdarzały się również przypadki malowideł wotywnych (scena adoracji św. Sebastiana – patrona od zarazy przez fundatorów w kościele w Ornecie). Przedstawienia malarskie zdobiły zarówno filary świątyń, jak również ściany boczne, niekiedy zaś stanowiły swoistą dominantę wnętrza – jak w przypadku Sądu Ostatecznego umieszczonego na całej powierzchni absydy kaplicy św. Anny szpitala św. Ducha we Fromborku.

Nieco inny charakter zyskało malarstwo nowożytne, stanowiące efekt wypadkowy sztuki inspirowanej zarówno religią katolicką, a co za tym idzie mecenatem kapituły, biskupów czy pomniejszych duchownych, jak i nie pozostającej obojętną na wpływy sztuki protestanckiej. W przypadku malarstwa religijnego z terenu Warmii niebagatelne znaczenie miały kontakty artystyczne z twórcami z Królewca, Elbląga i Gdańska (np. krąg Hermana Hana, Bartłomieja Strobla). Obok malarstwa religijnego istotną rolę odgrywały portrety reprezentacyjne, oddające drobiazgowo strój modela i wykorzystujące szeroko pojętą symbolikę gestu. Portrety tego typu zamawiali przedstawiciele potężnych rodów (m. in. zu Dohna, Denhoff) zarówno bezpośrednio u znanych artystów holenderskich (Gerard van Honthorst, Pieter Nason), ale też u malarzy z Królewca (krąg Daniela Rose, Andrzeja Ernsta Knopke) czy Gdańska (C. F. Wessel). Co istotne miejscowa arystokracja nie tylko zamawiała portrety u wybitnych artystów europejskich, ale także gromadziła cenne kolekcje malarstwa obcego, które niejako kształtowały gust i wpływały na artystów miejscowych. Obok portretów tworzonych dla potrzeb arystokracji i możnowładztwa powstawały również portrety reprezentacyjne i portrety poprzedników zamawiane przez biskupów i kanoników oraz portrety epitafijne – na tle tych ostatnich wyróżnia się kameralny i mocno ekspresyjny portret Reginy Protmann na łożu śmierci z klasztoru katarzynek w Ornecie.

W XVII wieku zaczynają się uaktywniać i objawiać swój talent artyści z terenu Warmii: Jerzy Piper, Piotr Kolberg, Stanisław, Jan i Franciszek Nidermanowie czy Józef Korzeniowski. Wśród nich największym talentem dysponowali niewątpliwie urodzony w Lidzbarku Warmińskim Jerzy Piper (1654 – 1714) niestrudzony twórca obrazów religijnych przedstawiających głównie świętych, zamawianych zarówno przez biskupów warmińskich jak i bractwa religijne oraz pochodzący z Dobrego Miasta Piotr Kolberg (ok. 1665- ok. 1730 r.) pozostający pod wpływem malarzy włoskich, posługujący się chętnie własnym autoportretem, który umieszczał w kompozycjach religijnych.

Nowożytne malarstwo ścienne terenu Warmii swoją najwybitniejszą odsłonę zyskało w potężnych ideowo (tak ważnych dla epoki baroku) kwadraturach – symulujących złudzenie głębi przestrzennej. Sztandarowy przykład tego typu malarstwa stanowią polichromie sklepienia kościoła w Świętej Lipce autorstwa Macieja Meyera powstałe w latach 1722-1727 ilustrujące litanię loretańską. Ten sam artysta powtórzył efekt kwadratury już w nieco kameralnej odsłonie po 1735 roku w kopule kaplicy Salwatora (zw. Szembeka) sceną Adoracji Trójcy Świętej przez świętych. Godnymi uwagi są również malowidła umieszczone na ścianach kościołów w Świętej Lipce i Chwalęcinie, które ukazując uzdrowienia zaistniałe za sprawą sacrum pełnią rolę liber miraculorum stając się obrazkową księgą cudów, „cudownym rejestrem” świętych mocy reklamującym samo sanktuarium i potwierdzającym jego rangę.