400. rocznica urodzin Jana Heweliusza
W 2011 r. roku minęła 400. rocznica urodzin Jana Heweliusza (1611-1687) drugiego, po Mikołaju Koperniku, wielkiego astronoma polskiego, jednego z największych uczonych europejskich XVII wieku.
Sławę i uznanie zyskał Jan Heweliusz przede wszystkim jako wybitny konstruktor przyrządów astronomicznych i wszechstronny, dokładny obserwator nieba. Zbudowane przez niego około 1650 roku w Gdańsku obserwatorium astronomiczne długo należało do największych w Europie. Heweliusz posiadał w nim wiele różnorodnych przyrządów astronomicznych, głównie własnej konstrukcji. Większość z nich, wzorowana na instrumentach Tychona de Brahe, służyła do pomiaru odległości kątowych i wysokości ciał niebieskich, nie posiadała aparatu optycznego, a jedynie system przeziernic. Obok nich stosował Heweliusz lunety różnych rozmiarów. Do najokazalszych należała luneta o 45-metrowej ogniskowej. Z optyką są związane dwa jego najtrwalsze osiągnięcia konstrukcyjne – polemoskop (pierwowzór peryskopu) i śruba mikrometryczna do przesuwania tubusa mikroskopu.
Jan Heweliusz był doskonałym obserwatorem. Zasłynął w świecie zwłaszcza jako wielki badacz Księżyca. Miał na swoim koncie również odkrycia gwiazd stałych i komet oraz ciekawe obserwacje planet, a jego katalog gwiazd był znaczącym i długo niedościgłym wzorem. Nie miał wielkich osiągnięć na polu astronomii teoretycznej, ale swoją pracą obserwacyjną przyczynił się do jej rozwoju.
Na uwagę zasługuje piękna artystyczna forma, jaką nadał swoim publikacjom, przy zachowaniu ścisłości pracy naukowej. Spuścizna po nim obejmuje 18 dzieł opublikowanych w Gdańsku oraz bardzo liczne artykuły w czasopismach naukowych ukazujących się w Londynie i Wiedniu.
w zbiorach Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku
Bibliografia dzieł Jana Heweliusza
Selenographia sive lunae descriptio…, Gedani 1647
Excellentissimo… Laurentio Eichstadio (Eclipsis Solis observata…), Gedani 1650
Ilustribus Viris Pet. Gassendo et Ismael Bullialdo de eclipsis solari (epistola) Dantiscum, 1652
Epistolae II. Prior: De motu Lunae libratorio in certas tabulas redacto. Ad … Johannem Bapt. Ricciolum… Posterior de Utriusque luminaris defectu Anni 1644. Ad … Petrum Nucerium … Gedanum, 1654
Epistolae IV. I. De observatione deliguii Solis anno 1649 habita. Ad … Laurentium Eichstadium … II. De ecclipsi Solis anno 1652 observata. Ad … Pet. Gassendium et Ism. Bullialdum … III. De motu Lunae libratorio ad … John. Bapt. Ricciolum … IV. De utriusq. luminaris defectu anni 1644 ad … Petrum Nucerium … Gedanum, 1654
Dissertatio de nativa Saturni facie … Gedanum, 1656
Mercurius in solie visus Gedani anno Christiano MDCLXI. Gedanum 1662
Prodromus cometicus quo historia cometae anno 1664 exorti cursum faciesq. … Ad … J. Bapt. Colbert … Gedanum, 1665
Descriptio cometae anno aerae Christ. MDCLXV exorti … Gedanum, 1666
Cometographia. Gedanum, 1668
Epistola de cometa anno MDCLXXII mense Martio et Aprili Gedani observato. Ad … Henricum Oldenburgium … Gedanum, 1672
Machinae coelestis pars prior … Gedanum, 1673
Epistola ad amicum de cometa anno 1677 Gedani observato. Gedanum, 1677
Machinae coelestis pars posterior … Gedanum, 1679
Annus Climactericus anno MDCLXXXV. Gedanum, 1685
Prodromus astronomiae cum Catalogo Fixarum et Firmamentum Sobiescianum. Gedanum, 1690
Do Pana Jana Heweliusza, Gdańszczanina.
Znakomitego Matematyka.
Ciebie ogląda Helios odległymi zajętego gwiazdami.
Niebiosa wiedzą, że nowy już wschód.
Ostrzem myśli przenikasz i ziemię i niebo.
Oba, innym zawarte, dla ciebie bez drzwi.
Na tegoż: Selenografię, Dzieło
Podziwu godne
Ustąp, Kolumbie, twych odkryć! – nowy jest świata
Odkrywca teraz, Szlachetny Heweliusz.
Ty na Antypody żeglując, odnajdziesz ów świat,
Co poniżej nas, on taki odkrywca co ponad.
Ty szukasz pośród skał w morzu, on pośród gwiazd;
Ty z solidnego korzystasz okrętu, on zaś z lunety.
Kto z was godny jest zatem większego uznania
Albo rozgłosu, spór o to dla przyszłości.
Jeśli jest na Księżycu kraj zamieszkały, winien tam być
Heweliusz, który niechaj królując nim włada.
Do tegoż
Odkąd rylcem stworzyłeś obraz księżycowego globu,
Także rzek jego, równin i mórz,
Ziemi czy cię przypisać, wątpimy, czy gwiazdom;
Na ziemi bywasz ciałem, myślą ponad nią?
Erazm Rothmaler
(tłumaczył Jan M. Krzemiński)