---

---

Kwatery poliptyku fromborskiegoW starożytności jak i w wiekach późniejszych ciało staje się modelem opisu świata, w nim odbija się przyroda i kosmos. Ciało wyraża swoje powiązania z tajemnicą wszechświata, ale też wyraża wnętrze, emocje oraz charakter swojego posiadacza bowiem cielesność to ukonkretniony duch. Ciało staje się jedną z „konstrukcji” za pomocą której obrazowano grzech, zło i wykluczenie.

Do wykluczonych zaliczano wszystkich tych, którzy funkcjonowali na marginesie społeczeństwa, a więc przedstawicieli obcych ras, włóczęgów, żebraków, parających się pogardzanym zawodem (np. katów, rzeźników, węglarzy) a także kalekich i chorych.

Kalekie i chore ciało wpisywało się w symboliczny obraz okropnej i strasznej obcości – obcy to ten, który odbiega od boskiego porządku.

Choroba i łącząca się z nią brzydota ujawniała przekroczenie, nadmiar bądź brak, nieobecność harmonii – dobro jest piękne, z kolei brzydota jest zła.

Fenomen grzesznej cielesności znalazł swoje odzwierciedlenie w sztuce, szczególnie w scenach pasyjnych, w których oprawcy Chrystusa noszą na sobie piętno turpizmu, okaleczenia i różnorodne schorzenia (głównie dermatologiczne i weneryczne). Wykluczająca deformacja cielesna oprawców Chrystusa dotyczyła często całej sylwetki (wyjątkowo silnie akcentowano garb, rany na nogach, karłowatość, gigantyzm), jednak częściej grzeszne znamiona chorób koncentrowano głównie na twarzy bądź głowie. Głowa i twarz zamieniają się w skupisko ohydy, stają się wstydliwą częścią ciała tak jak pośladki, jak części intymne – zakrywane bo podłe i niskie.

W ten sposób ikonografia pasyjna ujawniała podział świata na uleczonych chrześcijaństwem i trwających w chorobie grzechu.

Oprawcy-grzesznicy zadają ból Chrystusowi, jednocześnie sami cierpią napiętnowani bólem, wstydem, jawnymi ranami.

Przez własne oszpecenie fizyczne symbolizują obszar ludzkiego upadku i kalectwa moralnego.

Obrazują wcielone zło trawiące duszę a poprzez nią także ciało.

Kwatery poliptyku fromborskiego

Wśród szyderców otaczających Chrystusa wyróżnia się postać mężczyzny, z prawej strony przybranego w egzotyczny turban. Prawdopodobnie jest on dotknięty syfilisem, o czym świadczy charakterystyczny nos siodełkowaty (nos o wyraźnie zapadniętej strukturze kostnej, jeden z objawów zaawansowanego stadium kiły.

W kwaterze zwracają uwagę trzy postacie:

1. Mężczyzna w czerwonym płaszczu z kapturem – Annasz, któremu można przypisać dwa schorzenia: sarkoidozę (zogniskowaną na nosie) a także obecny na skórze włókniak komórkowy (histiocytoma).

Sarkoidoza (Sarcoidosis) jest chorobą, której podstawowymi zmianami są guzki barwy żółto-brunatnej lub brunatno-czerwonej, po ich ustąpieniu pozostają powierzchowne blizny.

Włókniaki (fibromata) stanowią formę łagodnego nowotworu pochodzenia łącznotkankowego, wywodzącego się z elementów tkanki łącznej skóry właściwej i tkanki podskórnej. Występując pojedynczo lub w większej liczbie stanowią i stanowiły wizualny, oszpecający znak.

2. Postać w żółtym turbanie wykazuje na twarzy zanik tkanki tłuszczowej – Lipoathrophia circumscripta.

3. Mężczyzna wyłaniający się zza Annasza, przybrany w szary kostium wydaje się być dotknięty trądzikiem różowatym (rosacea). Trądzik różowaty występuje na podłożu skóry łojotokowej jako następstwo zaburzeń naczynioruchowych w obrębie skóry twarzy. Umiejscawia się głównie w części środkowej twarzy, na nosie, policzkach, czole i brodzie. W wyniku choroby skóra rozszerza się i grubieje, z czasem tworzą się na niej stany zapalne, u starszych mężczyzn i w przewlekłym przebiegu trądziku może powstać silny przerost gruczołów łojowych i rozrost okołogruczołowej tkanki łącznej w skórze nosa, w postaci guzowatości nosa tzw. rhinophyma.

W tym ujęciu pasyjnym postacią napiętnowaną szczególnym cierpieniem fizycznym -poza Chrystusem- staje się mężczyzna w białej koszuli stojący za Jezusem.

W jego przypadku można dopatrywać się kilku schorzeń:

1. Zespół Melkersona-Rosenthala – czyli Ziarniniakowe Zapalenie Miąższowe Warg. Choroba ta charakteryzuje się obrzękiem warg, pobruzdowaniem języka i porażeniem mięśnia twarzowego.

2. Zespół Uschera, który cechuje zwiotczenie powiek (głównie górnych), zgrubienie warg i powiększenie tarczycy.

3. Zespół Ehlersa-Danlosa – tzw. skóra rozciągliwa będąca schorzeniem dziedziczonym autosomalnie. Polega ono na nadmiernej cienkości/rozciągliwości/elastyczności skóry i stawów. Skóra jest łatwo urażalna, tym samym pod wpływem niewielkich urazów dochodzi do tworzenia się zanikowych blizn, które są najbardziej wyraźne w miejscu przylegania do kości. Dodatkowo na skórze mogą pojawiać się krwawe wylewy, które włókniejąc powodują guzy. Schorzenie to polega na zaburzeniu wytwarzania kolagenu, który występuje w skórze i w wielu innych narządach. Kolagen m.in. decyduje o elastyczności tkanek. Jego nieprawidłowe wytwarzanie powoduje, że skóra staje się nadmiernie rozciągliwa, gumowata, skłonna do zranień i wykazuje zaburzenia w procesie gojenia. Nadmiernie rozciągliwe są też stawy, chorzy są podatni na zwichnięcia, występują u nich m.in. skrzywienia kręgosłupa.

Postać z prawej strony w pasiastych spodniach wykazuje na nosie i policzku przerosłe blizny, dodatkowo można tu dopatrywać się schorzenia zwanego Reticulohistocytoma.

Mężczyzna przybrany w pokaźny łańcuch zdaje się być dotknięty trądzikiem różowatym i schorzeniem typu Reticulohistocytoma.

Mężczyzna stojący tuż za Chrystusem (trzymający w dłoni pałkę) ujawnia chorobę, którą określa się jako Zespół Cushinga – czyli zespół objawów chorobowych związanych z występowaniem podwyższonego poziomu kortyzolu (lub innych steroidów nadnerczowych) w surowicy krwi. Do najczęstszych objawów należy zanik tkanek, osteoporoza, zatrzymanie wody w ustroju, obrzęki, otłuszczenie tułowia, chory zyskuje okrągłą tzw. księżycową twarz.

W tej scenie znamieniem chorobowym są naznaczone dwie postacie:
Mężczyzna w egzotycznym turbanie, ze sznurem zawieszonym na ramieniu posiada tzw. nos siodełkowaty/siodełkowy będący wynikiem zaawansowanej kiły wrodzonej.
Mężczyzna w szarym płaszczu ukazany profilem poprzez deformacje części twarzy wykazuje cechy niedorozwoju umysłowego.

Drugi z rycerzy stojących z prawej strony obrazu (postać z wykrzywioną twarzą) jest dotknięty tzw. liszajcem zakaźnym.

Liszajec zakaźny (Impetigo contagiosa) to zakażenie wywołane przez Staphylococcus aureus lub paciorkowce głównie z grupy A. Do typowych objawów liszajca należą zajady-pęknięcia lub rozpadliny, pęcherze, rozsiane strupy z domieszką krwi zlokalizowane głównie w okolicach jamy ustnej, rzadziej na pośladkach i rękach. Pęcherze i strupy często pękają wydzielając surowiczą i przejrzystą ciesz zasychającą w charakterze liszajowatych strupów nazywanych miodowymi lub bursztynowymi, liszajec zakaźny daje się łatwo przenieść bezpośrednio lub pośrednio na skórę innych osób.

Starzec wyłaniający się zza prawego ramienia Chrystusa ukazany z profilu wykazuje obrzęk naczynioruchowy Quinckego czyli zespół chorobowy podobny do pokrzywki. Bąble pokrzywkowe sięgają do tkanki podskórnej, skóry właściwej, mogą też pojawić się w obrębie błon śluzowych, jamy ustnej lub nosa.

Dwie z postaci – mężczyzna w żółtym turbanie i rycerz o twarzy ukazanej z profilu (stojący przy św. Janie) wykazują odmianę przerosłą trądzika różowatego (rhinophyma). Wskutek tego schorzenia skóra staje się tłusta, połyskliwa z przeświecającymi zgrubiałymi naczyniami włosowatymi o sinym zabarwieniu. Poza tym pojawia się zniekształcenie nosa przez miękkie, twory guzowate z wyraźnie rozszerzonymi porami skórnymi.

Interesującą z punktu medycznego postacią jest także oprawca wyłaniający się zza ramienia Chrystusa, ukazany profilem, towarzyszący uzbrojonym rycerzom. Poprzez dużą głowę, masywne łuki brwiowe, żuchwę, głębokie oczodoły i duże mięśnie mimiczne twarzy być może należy doszukiwać się tutaj akromegalii (?).

Akromegalia jest chorobą spowodowaną nadmiernym wydzielaniem hormonu wzrostu przez hormonalnie czynnego gruczolaka komórek kwasochłonnych przedniego płata przysadki mózgowej. Do wczesnych objawów akromegalii zalicza się rozrost tkanek miękkich stóp i dłoni, żuchwy, nosa, serca, małżowin usznych i języka, później następuje deformacja kości, stawów, powiększenie narządów wewnętrznych oraz pogrubienie skóry, wskutek przerostu kośćca i rozrostu chrząstek obserwuje się też powiększenie czaszki z rozrośniętą częścią twarzową – tj. żuchwą z progenią, szeroki i gruby nos, wydatne łuki brwiowe. Wysoki wzrost powoduje też zmiany w kręgosłupie a co za tym idzie wady postawy.

Najbardziej intrygującą postacią staje się mężczyzna w żółtej koszuli trzymający na lancy gąbkę zwilżoną octem. Jego twarz wykazuje wrodzone zniekształcenia – prawdopodobnie okołoporodowe. Dodatkowo widać tu łysienie plackowate złośliwe, bądź też łysienie uogólnione (alopecia areata universalis) polegające na utracie wszystkich typów włosów.

Kondycja włosów tak jak zębów poświadczała nie tylko zdrowie człowieka, ale również jego kręgosłup moralny. Św. Hildegarda z Bingen porównywała zmierzwione włosy do mroku licznych kłamstw i zbytniego oszukaństwa, w które pogrąża się człowiek owładnięty melancholią, który tak jak trędowaty jest odosobniony od zdrowych i czystych. Włosy i paznokcie jedynie pozornie nie należące do organów niezbędnych dla człowieka służyły według św. Tomasza z Akwinu konserwacji tych najbardziej ważnych elementów ciała, dlatego tak jak inne istotne części miały odrodzić się w ciele chwalebnym, zbawionym po akcie wskrzeszenia. Włosy gęste, mocne, lśniące świadczyły o zdrowiu, ale też o harmonijnym usposobieniu, z kolei rude włosy, przerzedzone czy zmierzwione potwierdzały niepokój, fałsz, złość, brak zaufania, nadmierną pobudliwość.