Mors ianua vitae
Wystawa
Rzeczy ostateczne – Czyściec
Dusze czyśćcowe, kwatera z ołtarza z ilustracją „rzeczy ostatecznych”, koniec XIX w.
Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela w Jonkowie
Ci, którzy umierają w łasce i przyjaźni z Bogiem, ale nie są jeszcze całkowicie oczyszczeni, chociaż są już pewni swego wiecznego zbawienia, przechodzą po śmierci oczyszczenie, by uzyskać świętość konieczną do wejścia do radości nieba.
To końcowe oczyszczenie wybranych, które jest czymś całkowicie innym niż kara potępionych, Kościół katolicki nazywa czyśćcem.
Czyściec – profundus – studnia/otchłań/przepaść.
Czyściec to miejsce centralne w trzech strefach odniesienia:
1. moralnej (pomiędzy dobrem a złem)
2. przestrzennej (pomiędzy piekłem i niebem)
3. czasowej (pomiędzy śmiercią i Sądem Ostatecznym)
Naukę wiary dotyczącą czyśćca sformułował Kościół przede wszystkim na Soborze Florenckim i na Soborze Trydenckim. Tradycja Kościoła, opierając się na niektórych tekstach Pisma świętego (np. 1Kor 3, 15; 1P 1,7) mówi o ogniu oczyszczającym.
Ale idea czyśćca zaczęła zyskiwać większe zainteresowanie wśród chrześcijan już około 1200 roku, jako wynik duchowej potrzeby miejsca pośredniego, przejściowego, obszaru zdolnego pomieścić dusze tych zmarłych których zbawienie bądź potępienie będzie w dużej mierze zależeć od wstawiennictwa żywych i ich gorliwej modlitwy.
Mimo, że pojęcie czyśćca zyskało na popularności dość późno, wiele wcześniejszych tekstów, powstałych przed XII wiekiem da się odnieść właśnie do idei czyśćca, są to przede wszystkim ustępy z Biblii, literatura wizyjna (opisująca podróże dusz w zaświaty), a także teksty Ojców Kościoła:
O czyśćcu pisali m.in. św. Klemens Aleksandryjski (III w.), Orygenes (III w.), św. Ambroży (IV w.), św. Bonifacy (VIII w.). Czyściec jawi się najczęściej jako kara ognia „roztropnego”, „nteligentnego”, który nie pochłania ostatecznie, a jedynie doświadcza. Czyściec jest karą ognia chwilowego, jest „chrztem ognia”, który dla sprawiedliwych może być nawet jak orzeźwiająca, chłodna rosa.
Czyściec posiada takie same elementy przestrzenne i machiny kary jak piekło – np. ognistą rzekę, ogniste studnie, w czyśćcu może panować mrok i niemiły zapach.
W „Boskiej Komedii” Dantego czyściec przyjmuje formę góry o siedmiu tarasach, na których dusze oczyszczają się z siedmiu grzechów głównych.
Kościół od początku czcił pamięć zmarłych i ofiarował im pomoce, a w szczególności Ofiarę eucharystyczną, by po oczyszczeniu mogli dojść do uszczęśliwiającej wizji Boga.
Czyściec nie mógłby „funkcjonować” bez troski żyjących o zmarłych, bez modlitwy, bez stosownych nabożeństw. Troska żywych o dusze czyśćcowe stanowi oczywisty system wiązany – dusze wyzwolone z czyśćca będą z kolei wspierać żyjących i pomagać im.
Zmarli istnieją w zaświatach za pośrednictwem żywych i w pewnym sensie dla nich.
Jan z Kwidzyna, słynny teolog i duchowy opiekun bł. Doroty z Mątaw pisał:
Ludzie żyjący mogą swymi uczynkami dopomóc duszom ludzi zmarłych i uwolnić je od kar czyśćcowych. Powinni to czynić ze względu na ich karę, która jest bardzo wielka; ze względu na potrzebę, w której się znajdują; ze względu na życzliwość, której są godni oraz ze względu na ufność: iż dusze te odwdzięczą się swoim dobrodziejom po dojściu do nieba. Każdy więc człowiek nawet święty, dopóki żyje, powinien zapewnić sobie po swej śmierci wsparcie uczynkami ludzi żywych.
W czasach nowożytnych czyściec nadal staje się ważnym tematem w literaturze mistycznej, kazaniach, szczególnie istotny wpływ na rozwój nauki o czyśćcu wywarły poglądy jezuickiego teologa Roberta Bellarmin (XVI/XVII w.), według którego wielką pomoc duszom czyśćcowym miało dawać światło stawiane na grobach, ciche odmawianie Modlitwy Pańskiej i drobna jałmużna, co ważne Bellarmin odradzał płacz żyjących, uważał bowiem, że szkodzi on duszom zmarłych i wzmacnia ich cierpienie.
Od XVI wieku powstają coraz częściej osobne rozprawy poświęcone czyśćcowi, na naszym gruncie warto wymienić m.in. Czyściec to jest zdrowa a gruntowna nauka o modlitwach (?) i mękach czyśćcowych Jakuba Wujka (1579 r.) i O czyśćcu kazanie pierwsze Stanisława Grodzickiego (1592 r.).
W XVII i XVIII wieku wiara w czyściec rozpowszechniła się w całej Europie i Polsce, jednocześnie wraz z nauką Kościoła rozwijała się „czyśćcowa” pobożność ludowa, przejawiająca się aktywną działalnością bractw dobrej śmierci i dusz czyśćcowych czy zwyczajem zawieszania w domach obrazów z duszami czyśćcowymi umieszczanymi przy domowej kropielnicy (w intencji dusz czyśćcowych żegnano się wodą święconą, nawet samo pokropienie obrazu dawało ulgę duszom; niektóre obrazy posiadały w dole liczydła dla zaznaczenia ilości modlitw odmówionych w intencji dusz). Wieczorami w domach całymi rodzinami odmawiano specjalne modlitwy czyśćcowe, na cmentarzach stawiano tzw. „latarnie umarłych”, a w miejscach wypadków fundowano kapliczki z cudownym wizerunkiem u stóp którego wyobrażano dusze czyśćcowe.
Od XVIII wieku praktykowano udział w niezwykłych loteriach zwanych „Skarbonami duchownymi”, grano także w modlitewne karty. Gracze losowali karty z zapisanymi konkretnymi modlitwami, które trzeba było odmówić za daną duszę czyśćcową.
Faryna – tablica zaduszna inaczej skarbona duchowa (duchowa loteria), XVIII w.
Zbiory prywatne
Święci orędownicy dusz czyśćcowych
Dusze przebywające w czyśćcu oczekują pomocy.
Do najpopularniejszych patronów dusz czyśćcowych należeli: św. Grzegorz Wielki, św. Roch, św. Franciszek, św. Bonawentura, św. Hieronim, św. Antoni Padewski, św. Karol, a przede wszystkim Chrystus i Matka Boska.
Największą moc ratowania dusz czyśćcowych miała posiadać Matka Boska, przy czym wyróżniano kilka typów ikonograficznych łączonych szczególnie z purgatorium, były to: Matka Boska Niepokalanie Poczęta, Matka Boska Szkaplerzna, Matka Boska Pocieszenia i Matka Boska Różańcowa.
Matka Boża Dobrej Opieki na feretronie, XVIII w.
Kościół św. Urszuli w Lichnowych k. Malborka
Modlitwa różańcowa przybrała ostateczną, wykształtowaną formułę pod koniec XV wieku, wraz z nią rozpowszechniły się w Europie bractwa różańcowe, dzięki którym zaczęły powstawać ołtarze i obrazy posługujące się nową wówczas ikonografią różańcową, której głównym trzonem stają się ujęcia maryjne:
W Polsce wykształtowało się kilka typów ikonograficznych Matki Boskiej Różańcowej:
1. Matka Boska Różańcowa w typie Niewiasty Apokaliptycznej otoczona różanym wieńcem/otoczona wieńcem zbudowanym z paciorków/ ukazana na tle różanego krzewu w płomienistej mandorli /trzymająca w dłoniach różaniec/ otoczona medalionami lub kwaterami z przedstawieniami różańcowymi.
2. Matka Boska Różańcowa przekazująca różaniec świętym dominikańskim przedstawiana w akcie wręczania różańca św. Dominikowi. Według legendy autorstwa Alanusa de Rupe, w 1212 roku na wyspie Albi Matka Boska ukazała się św. Dominikowi, podarowała mu różaniec i nakazała rozpowszechnienie nowej modlitwy. Obiecała również, że dzięki różańcowi pokona on heretyków. Św. Dominik zaczął głosił chwałę różańca po bitwie pod Muret w trakcie której niósł wielki krucyfiks cudownie chroniony przed strzałami albigensów – po wygranej bitwie święty miał poświęcić pierwszą kaplicę różańcową w kościele św. Jakuba w Muret. Mimo późniejszych prób podważania autentyczności tego zdarzenia bractwa różańcowe chętnie fundowały przedstawienia ukazujące ów ważny moment wizji św. Dominika. W sztuce polskiej oprócz św. Dominika, w scenie otrzymywania różańca od Matki Boskiej ukazywano m.in. bł. Jana z Dukli, św. Franciszka i św. Katarzynę Sieneńską.
3. Matka Boska Różańcowa Orędowniczka wiernych ukazywana w momencie adoracji przez świętych i przedstawicieli różnych stanów.
4. Matka Boska Różańcowa Orędowniczka Dusz Czyśćcowych przedstawiana wraz z duszami czyśćcowymi.
Ikonografia Matki Boskiej Różańcowej Orędowniczki Dusz Czyśćcowych stanowiła od wieku XVII dość powszechny typ przedstawieniowy ukazujący Maryje ofiarującą różaniec umieszczonym w dole sceny, skotłowanym w ogniu duszom czyśćcowym (w postaci nagich bądź ubranych postaci ludzkich). Niekiedy dolna część obrazu ukazywała nie tylko czyściec ale także piekło z diabłami. Ważną rolę odgrywają w tych ujęciach anioły – pomagają unosić ku niebu wybawione dusze bądź przybierają rolę pośredników pomagających zbolałym duszom dotknąć różańca.