Wystawa
Fides-ratio-ars (Wiara-rozum-sztuka)

Sztuka witrażowa to wciąż niedoceniane  dziedzictwo  Warmii i Mazur. W kościołach diecezji warmińskiej zachowała się ogromna ilość zabytkowych oszkleń,  których zasób zamyka się w ramach czasowych obejmujących wiek XIX i I połowę XX stulecia. Spotkamy je w kościołach neogotyckich gdzie stanowią najbardziej wyrazisty element wystroju,  decydujący o atmosferze całego wnętrza, a także  w kościołach gotyckich czy barokowych,  gdzie wprowadzone wiele lat, czy nawet wieków po powstaniu budowli często nie tworzą harmonijnej całości z architekturą oddając raczej ducha swoich czasów.

Wiele wśród nich znakomitych, klasycznych kompozycji z figuralnym wypełnieniem witrażowym  świadczących o poziomie artystycznym i biegłości technicznej pracowni,  ale też dużo witraży ornamentalnych,  barwnych lub skromniejszych  monochromatycznych, a także witraży medalionowych umieszczanych na tle oszklenia ołowiowego lub ornamentalnego.

Z powodu  luk  w materiałach  archiwalnych, skąpych przekazów ikonograficznych i literatury, ale przede wszystkim braku  pełnej inwentaryzacji  stan badań   pozostaje w rażącej   dysproporcji do bogactwa sztuki witrażowej.  Problemów   przysparza   fakt, iż większość witraży nie posiada sygnatur warsztatowych, stąd przypisanie niektórych realizacji konkretnym pracowniom jest  bardzo trudne, a  czasem wręcz niemożliwe.

Większość oszkleń jest dziełem pracowni niemieckich. Aktywność  w tym regionie  pracowni  z  dawnych Prus Wschodnich, Zachodnich, Pomorza czy  Śląska (czyli ziem stanowiących w XIX i I połowie XX wieku wschodnie prowincje państwa niemieckiego) była niewielka. Z terenu dawnych Prus Wschodnich  znamy, jak dotąd,  jedną tylko realizację lokalnej pracowni – Roberta Sieberta z Królewca,  autora oszklenia w  kościele p.w.  Najświętszego Serca Pana Jezusa w Olsztynie.

Z witrażystów działających na Śląsku swoją obecność zaznaczyły dwa znakomite wrocławskie zakłady witrażowe:  Adolpha Seilera i Adalberta Rednera.  Szczególnie dużo  oszkleń zrealizował tu  warsztat  Rednera  m.in. w katedrze p.w. Wniebowzięcia N. M. Panny  we Fromborku (lata 1877-1880),  w kościele p.w. św. Jana Chrzciciela w Giławach (1898 r.), kościele p.w. św. Apostołów Szymona Judy i Tadeusza w Dywitach (1897 r.). Śląski   Instytut Witrażowy  – Adolfa Seilera  jak dotąd znamy z jednej tylko realizacji, z 1861 roku dla katedry fromborskiej (dziś zrekonstruowane po zniszczeniach ostatniej wojny kwatery Seilera znajdują się w zbiorach Muzeum  Mikołaja Kopernika we Fromborku).

Większość   witraży  diecezji warmińskiej pochodzi z warsztatów z Nadrenii. Do tej pory dzięki poszukiwaniom prowadzonym w ramach Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku, najlepiej rozpoznana została działalność dwóch znakomitych nadreńskich   pracowni:  Josepha Marii Machhausena z Koblencji, oraz  Heinricha Oidtmanna z Linnich.

Z  udokumentowanych dotąd realizacji Machhausena wymienić można np. zespół  witraży  do katedry p.w. Wniebowzięcia N. M. Panny we Fromborku z l888 roku (zachowany niekompletnie, a  pozostałości zniszczonych okien poddane rekonstrukcji prezentowane są we fromborskim Muzeum), ponadto witraże do kościołów p.w. św. Katarzyny w Płoskini   (1884 r.),  p.w. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny w Św. Lipce (1894 r.),  p.w. św. Jana Ewangelisty w Bartągu (1886 r.) czy kościoła p.w. św. Brunona w Bartoszycach (1883 r.).   Z kolei dziełem innego koblenckiego warsztatu – Wilhelma Mayra jest jeden z piękniejszych zespołów witrażowych  w diecezji  w kościele p.w.  Znalezienia Krzyża Świętego w Klebarku Wielkim (1891 r.).

Znacznie lepiej zbadana została działalność nadreńskiej pracowni Heinricha Oidtmanna z Linnich. Jego największą w tym regionie realizacją  było oszklenie  fromborskiej katedry dla której, na przestrzeni niemal pół wieku, w latach 1868 – 1911, wykonał prawie sześćset kwater witrażowych  (dziś w oknach  pozostało ich około  trzydzieści, a pojedyncze kwatery odzyskane w trakcie prowadzonej w Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku   rekonstrukcji można zobaczyć na wystawie Witraże fromborskie). Ponadto witraże tej najstarszej niemieckiej pracowni rozpoznano w wielu  kościołach np. p.w. św. Marii Magdaleny w Bieniewie (1887 r.), p.w. św. Macieja Apostoła w Bisztynku (1877 r.),   p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP w Orzechowie (lata 70. XIX w.), p.w. św. Kosmy i Damiana w Świątkach (1889 r.),  p.w.  św. Wojciecha w Mrągowie (1894 r.).

Dziełem innego równie znakomitego nadreńskiego warsztatu -  Franza Binsfelda z Trewiru  jest, powstałe w latach 1911-1914 witrażowe przeszklenie w kościołach p.w. św. Jana Chrzciciela w Jonkowie,  p.w. św.  Mikołaja w Sętalu  i  p.w. św.  Mikołaja w Sząbruku. Kolejny działający w  regionie zakład z Nadrenii, to firma Otto Petersa z Paderborn,  jak do tej pory,  witraże tej pracowni  zidentyfikowano w kościołach  p.w. św. Marii Magdaleny w Lutrach (ok. 1893 r.) oraz w  kościele p.w. św. Wawrzyńca w Plutach  (lata 1926-1927).

Z pojedynczych realizacji znamy  nadreński zakład Christiana Ringsa z Kolonii autora wypełnienia witrażowego okien kościoła p.w. Najświętszego Zbawiciela w Glotowie (1877 r.) czy  firmę Gassen und Blaschcke z Düsseldorfu, która wykonała zespół witraży w kościele p.w. św. Józefa w Olsztynie (lata 1912-13).

Oprócz pracowni z Nadrenii wiele oszkleń  to importy z warsztatów witrażowych z innych regionów Niemiec:  Badenii, Bawarii, Saksonii czy Berlina. Na uwagę zasługuje firma Fritza Geigesa z Freiburga, uważana za jeden ze znakomitszych niemieckich warsztatów witrażowych. Z  zachowanych jego warmińskich realizacji wymienić można tylko oszklenie kościoła p.w. św. Apostołów Piotra i Pawła w Lidzbarku Warmińskim,  z 1895 roku.

Warto także wspomnieć o realizacjach witrażowych  firmy Mathiasa i Georga Schneiderów z Regensburga, które zachowały się np. w katedrze p.w. św. Jakuba w Olsztynie (1879 r.),  w kościele p.w. św. Mikołaja w Biesowie (1911 r.) i w kościele p.w. Wniebowzięcia NMP w Ostródzie (1913 r.).

Na odnotowanie zasługują także  realizacje warsztatów z Monachium – znanej na  świecie  pracowni  Franza Meyera, autora witraży w kościele p.w. św. Krzyża w Braniewie (lata 1926, 1929) czy firmy braci Christiana i Heinricha Burckhardów, która wykonała zespół  oszkleń  w kościele p.w. św. Jana Ewangelisty w Ignalinie (1891 r.).

Z witrażystów berlińskich, w kościołach diecezji zidentyfikowano jak dotąd Gottfrieda. Heinersdorffa, którego dziełem jest witraż z lat 1910-1920 z kościoła p.w. Matki Boskiej Bolesnej w Samolubiu oraz Joachima (lub Juliusa) Schmidta autora zespołu witraży o wysokim poziomie artystycznym  w kościele p.w. św. Macieja w Bisztynku (1919 r.). Należy także zaznaczyć działalność saksońskiej pracowni witrażowej Ferdinanda Müllera z Quedlinburga, którego witraże ocalały w kościele p.w. św. Stanisława Kostki w Karolewie (1890 r.).