|
|
|
Mors ianua vitae Chrześcijańskie obyczaje pogrzebowe
27 październik 2012 - 30 kwiecień 2014 Wystawa adresowana do zwiedzających od 12. roku życia
Media vita in morte sumus |
|
|
|
Mors ianua vitae Chrześcijańskie obyczaje pogrzebowe
27 październik 2012 - 30 kwiecień 2014 Wystawa adresowana do zwiedzających od 12. roku życia
Media vita in morte sumus |
Detal z epitafium kanonika Adama Zygmunta Konarskiego, 1685 r.
Bazylika Archikatedralna p.w. Wniebowzięcia NMP we Fromborku
Kaplica Zbawiciela we Fromborku
Epitafia z wyobrażeniem szkieletu frasobliwego
|
Śmierć jest dla człowieka zjawiskiem nieuniknionym, a zarazem stanowi wielką niewiadomą. Znajduje się w centrum religii i jej rytuałów, rozważań filozoficznych, sądów moralnych i przedstawień artystycznych. Podejście człowieka do śmierci jako wydarzenia należącego do dwóch porządków ludzkiego życia - natury i kultury ulega ciągłym zmianom. Dawne kultury były bardziej odporne na umieranie. Wytworzyły model "śmierci oswojonej" - ludzie umierali w domach, w otoczeniu najbliższych, pogodzeni z tym faktem. Wiek dziewiętnasty przyniósł załamanie się modelu śmierci tradycyjnej. Zmianie uległa relacja między umierającym, a otoczeniem. Można powiedzieć, że został zapoczątkowany swoisty "szpitalny styl umierania". Proces umierania został niejako ukryty w salach szpitalnych. Zjawisko unikania mówienia o śmierci i myślenia o niej zostało określone jako "kryzys śmierci". Przejawia się on w usunięciu śmierci z przestrzeni życia publicznego. Śmierć dla człowieka staje się tematem tabu, tak, jakby w ogóle nie istniała. Świadomość własnej śmiertelności jest u pojedynczego człowieka zazwyczaj tłumiona. Sam proces umierania jest wydarzeniem egzystencjalnym, ale też i duchowym. Człowiek zostaje zmuszony do konfrontacji z Bogiem lub "nicością", gdy Boga odrzuca i jednocześnie do zmierzenia się z własnym życiem, jego wartością i sensem. Coraz trudniejsza jest ta konfrontacja, gdyż pokolenie ludzi, wchodzących dziś w wiek dojrzały, to generacja zupełnie nieoswojona ze śmiercią. Są pozbawieni doświadczenia koszmaru wojny, ale też nie uczestniczą w misterium umierania osób najbliższych. To wszystko powoduje, że śmierć, obrzędy pogrzebowe, cmentarze stają się zjawiskami obcymi.
Walka ze śmiercią (Lekarz), Saligier Ivo, akwaforta kolorowana, około 1925 r.
Współczesny człowiek nie umie cierpieć, ucieka przed świadomym procesem umierania. Promuje się młodość i witalność. Natomiast starość, wraz z zjawiskiem śmierci jest niewygodna. Umieranie w szpitalu uwalnia człowieka od myślenia o śmierci, ale też niesie ze sobą niepokój, lęk i strach przed śmiercią. Dziś coraz więcej ludzi chce umrzeć jak najszybciej, bez bólu, żeby nawet nie poczuć - najlepiej ze znieczuleniem, we śnie. Z tym podejściem wiąże się również - obecne dzisiaj - zjawisko eutanazji. Eutanazja to śmierć na życzenie - szybka, lekka, bez bólu i cierpienia. Kultura masowa zaciemnia ostateczne znaczenie śmierci indywidualnej i traktuje ją jako sprawę prywatną umierającej osoby. Media nie pokazują ludzi umierających, odchodzących, żegnających się z tym światem. Śmierć w cywilizacji nastawionej na sukces i wolność, witalność i energię życiową, skoro nie można jej pokonać, musi podlegać zignorowaniu. Traktuje się śmierć jako zjawisko, które dotyka wszystkich obok mnie. Środki masowego przekazu budują w umyśle współczesnego człowieka wypaczony wizerunek śmierci - "śmierć odrealnioną". Przemoc obecna w telewizji, produkcjach filmowych, grach komputerowych, powoduje, że śmierć staje się zjawiskiem bezosobowym i mechanicznym, a nawet swoistą rozrywką. Ostatecznie przestajemy sobie radzić z prawdziwą śmiercią.
Fragment Piety z XVII w.
Wystawa Mors ianua vitae (Śmierć bramą życia). Chrześcijańskie obyczaje pogrzebowe ma na celu pokazanie fragmentu prawdy o śmierci poprzez obiekty, które jej towarzyszyły, obrazowały lub miały z nią związek, w czasach kiedy była ona jeszcze nieodłączną częścią życia. Intencją autorów wystawy było pokazanie dziedzictwa historycznego Warmii i Mazur. Dlatego obok narracji skupiającej się na obrzędzie pogrzebowym Kościoła rzymskokatolickiego zaprezentowano zabytki związane obrzędem pogrzebowym Kościoła ewangelicko-augsburskiego. Sam obrzęd pogrzebu w zasadniczych elementach jest podobny: pożegnanie zmarłego, nabożeństwo w kościele i miejsce pochówku, jednakże teologiczne wyjaśnienie rzeczy ostatecznych jest różne w obu wyznaniach. Choćby w kwestii modlitwy za umierających, Mszy św. ofiarowanej za zmarłego, a także teologii czyśćca i Sądu Ostatecznego. Wykład teologii rzeczy ostatecznych w wyznaniu katolickim i luterańskim świadomie został pominięty, całą uwagę skupiono na pokazaniu dziedzictwa artystycznego obu wyznań, pokazując to co charakterystyczne dla katolików - ornaty, argentaria do sprawowania sakramentu chorych, ołtarze, a także to co charakterystyczne dla luteran - sposób upamiętniania zmarłych: cmentarze, epitafia, chorągwie pogrzebowe. Zauważalna jest przewaga zabytków katolickiej sztuki sakralnej nad luterańską sztuką sepulkarną, ale jest to uzasadnione znacznie bardziej rozbudowaną katolicką teologią o rzeczach ostatecznych: o śmierci, o czyśćcu - piekle, sądzie ostatecznym obcowaniu świętych, o ofierze Mszy św., to wszystko ikonograficznie zostaje wyrażone w malarstwie, rzeźbie, tkaninie i złotnictwie. Ekspozycja poprowadzi zwiedzającego od Śmierci Chrystusa, którą chrześcijanie rozumieją jako Bramę Życia, poprzez śmierć męczenników za wiarę, do śmierci indywidualnej, która kończy biologiczne życie ciała, a uwalnia duszę. Następnie powiedzie nas osobno drogą ciała (poprzez obrzędy pogrzebu, pochówek i jego upamiętnienie) i oddzielnie drogą duszy, aż do rzeczy ostatecznych takich jak: niebo piekło, sąd ostateczny. Każdy z tych etapów dokumentują zabytkowe obiekty, na których różnoczasowy dobór zdecydowano się świadomie, zamykając chronologiczny zakres wystawy w ramach od końca XV wieku, po początek wieku XX. Bo choć w tym czasie obyczaje pogrzebowe ulegały zmianom, to etapy ostatniej drogi człowieka pozostawały niezmienne. Prezentowane obiekty pochodzą z głownie z terenu Warmii i Mazur, ale także z Pomorza i Śląska. Przede wszystkim z obiektów sakralnych - kościołów, klasztorów, plebanii parafialnych i instytucji kościelnych. To także przemyślany wybór podyktowany kierunkiem, jaki przyjęła współpraca Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku i Muzeum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie, której efektem jest trzecia już z kolei wspólna ekspozycja pokazująca skarby warmińskiej archidiecezji.
Fragment krucyfiksu z ok 1700 r,.
Wystawę uzupełniają muzealia ze zbiorów fromborskiego muzeum oraz Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Kętrzynie, które przechowuje unikalne obiekty związane sztuką sepulkralną. Osobny zespół stanowią zabytki, które dostarczyła "archeologia śmierci". Jest to efekt prac wykopaliskowych prowadzonych przez dr Małgorzatę Grupę z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, obejmujący XVII i XVIII wieczne wyposażenie pochówków między innymi szaty grobowe (noworodka, dziecka, dorosłej osoby, a także księdza).
Wyposażenie pochówku noworodka, z prac archeologicznych w Gniewie, XVII w.
Pokazujemy zarówno obiekty wysokiej klasy, jak i zwykle przedmioty kultury materialnej. Dziełem niewątpliwie wybitnym jest siedemnastowieczny obraz z fromborskiego przykatedralnego kapitularza przedstawiający Pietę Anielską albo przejmujący krucyfiks z roku 1700, z kościoła p.w. Nawiedzenia NMP w Błudowie. Unikatem, nie tylko w skali Polski, jest gotyckie łoże, z pocz. XVI wieku, w którym na przestrzeni pięciuset lat jego użytkowania skończyło się zapewne niejedno życie. Niezwykłe eksponaty stanowią dwie dziewiętnastowieczne trumny z kościoła p.w. św. Stanisława w Waplewie i kościoła p.w. św. Katarzyny w Brąswałdzie, które przeznaczone niegdyś na miejsce "wiecznego spoczynku", w wyniku dramatycznych zbiegów okoliczności ujrzały światło dzienne.Zwłaszcza okazała jest trumna z Waplewa należąca zapewne do kogoś z rodziny właścicieli tamtejszego majątku, być może była miejscem spoczynku Otto Panncka , posła do Reichstagu z końca XIX w.
Trumna cynowa, złocona, XIX w. w otoczeniu świeczników srebrnych z połowy XVIII w.
Wystawa przedstawia także obiekty ze względu na gabaryty, niespotykane raczej w muzealnych ekspozycjach - ołtarze: z kościoła p.w. św. Jana Chrzciciela w Jonkowie, z pocz. XX wieku, z wykładnią chrześcijańskiej doktryny śmierci oraz unikalny osiemnastowieczny ołtarz, z 1735 roku, z fromborskiej katedry, z kaplicy Zbawiciela (kaplica grobowa biskupa Krzysztofa Szembeka oraz czterech kolejnych biskupów warmińskich). Zwraca także uwagę zespól dobrej klasy barokowych portretów trumiennych (z kolekcji prywatnej i kościoła p.w. św. Marii Magdaleny w Kalwie) oraz unikalnych chorągwi pogrzebowych ze zbiorów Muzeum w Kętrzynie. Na szczególną uwagę zasługuje także ogromnych rozmiarów siedemnastowieczny obraz z przedstawieniem Sądu Ostatecznego użyczony z kościoła p.w. św. Urszuli w Lichnowych.
Epitafium Marii Gotlieby Sattegast, żony pastora z kościoła w Galinach, zm. 1743 r.
Społeczność ewangelicka była znacząca dla regionów stanowiących ramy terytorialne tej wystawy, więc ważne miejsce zajmują obiekty z kościołów ewangelickich - chorągwie nagrobne, portrety i blachy trumienne, epitafia, nagrobki cmentarne, a nawet trumna i urna. Ekspozycję otwiera zamiast plakatu tytułowego fragment epitafium z kościoła ewangelickiego w Pasymiu, które stanowi nawiązanie do dekoracji bramy przy kościele garnizonowym p.w. św. Elżbiety we Wrocławiu. Bramę te prowadzącą niegdyś na cmentarz wieńczy podtrzymywany przez putta kartusz z napisem Mora ianua vitae. Jako znak graficzny wystawy przyjęto detal z epitafium kanonika Adama Zygmunta Konarskiego (1685 r.) z katedry p.w. Wniebowzięcia NMP we Fromborku. Oddaje on w bardzo skondensowanej formie istotę naszego ziemskiego bytowania ale tez stanowi refleksję, która jest celem organizatorów wystawy. Ten emblemat, przedstawiający trzy czaszki ludzkie dźwigające książkę i uskrzydloną klepsydrę uzmysławia nam, że śmieć leży u podstaw naszej ziemskiej egzystencji, a księga doczesnego życia wkrótce zostanie zamknięta, kiedy tylko minie nasz czas. X JMW / HSz
Fragment witraża z alegorią śmierci, XIX w.
Eksponaty na wystawę użyczono z kościołów i instytucji Archidiecezji Warmińskiej oraz Diecezji Elbląskiej i Toruńskiej, a także muzeów i kolekcji prywatnych Kościoły i instytucje kościelne Barczewko - Kościół p.w. św. Wawrzyńca
Scenariusz i realizacja wystawy: Jagoda Semków - kustosz Muzeum Mikołaja Kopernika Współpraca: dr Małgorzata Grupa - Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
Henryk Szkop - dyrektor Muzeum Mikołaja Kopernika
|
|
|
