Czterej jeźdźcy apokalipsy, ilustracja z druku: Biblia to iest Kxięgi Stharego y Nowego Zakonu... Kraków 1561
Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego Metropolii Warmińskiej "Hosianum" w Olsztynie

---

Sąd Ostateczny - kosmiczny "spektakl", wielki dramat ludzkości, w trakcie którego ma zapaść słuszny, sprawiedliwy i końcowy wyrok nad każdym człowiekiem.

Chrześcijańskie wyobrażenia Sądu Ostatecznego czerpały główną inspirację z apokryfów, pism Ojców Kościoła, apokalips, a przede wszystkim z ustępów z Biblii:

Wówczas ukaże się na niebie znak Syna Człowieczego, i wtedy będą narzekać wszystkie narody ziemi; i ujrzą Syna Człowieczego, przychodzącego na obłokach niebieskich z wielką mocą i chwałą. Pośle On swoich aniołów z trąbą o głosie potężnym, i zgromadzą Jego wybranych z czterech stron świata, od jednego krańca nieba aż do drugiego (Mt 24,30-31).

Gdy Syn Człowieczy przyjdzie w swej chwale i wszyscy aniołowie z Nim, wtedy zasiądzie na swoim tronie pełnym chwały (Mt 25,31).

W owe dni, po tym ucisku, słońce się zaćmi i księżyc nie da swego blasku. Gwiazdy będą spadać z nieba i moce na niebie zostaną wstrząśnięte. Wówczas ujrzą Syna Człowieczego, przychodzącego w obłokach z wielką mocą i chwałą (Mk 13, 24-26).

Potem ujrzałem wielki biały tron
I na nim Zasiadającego,
od którego oblicza uciekła ziemia i niebo,
a miejsca dla nich nie znaleziono.
I ujrzałem umarłych
wielkich i małych
stojących przed tronem,
a otwarto księgi.
I inną księgę otwarto
która jest księgą życia.
I osądzono zmarłych z tego, co w księgach zapisano,
według ich czynów.
I morze wydało zmarłych co w nim byli,
i Śmierć i Otchłań wydały zmarłych co w nich byli,
i każdy został osądzony według swoich czynów.
A Śmierć i Otchłań wrzucono do jeziora ognia.
To jest śmierć druga-jezioro ognia.
Jeśli się ktoś nie znalazł zapisany w księdze życia, został wrzucony do jeziora ognia. (Apokalipsa św. Jana, 20, 11-15).

Gdy Syn Człowieczy przyjdzie w swej chwale i wszyscy aniołowie z Nim, wtedy zasiądzie na swoim tronie pełen chwały. I zgromadzą się przed Nim wszystkie narody, a On oddzieli owce od kozłów. Owce postawi po prawej a kozły po lewej stronie (Mt 25, 31-34).

Sztuki wizualne posiłkując się tekstem pisanym przedstawiały Chrystusa w roli Sędziego otoczonego świętymi i aniołami, który gestem wyraża swoją wolę:
- ukazuje rany na dłoniach ? Ostentatio vulnerum (znak Męki koniecznej do odkupienia ludzkości)
- prawą dłonią błogosławi zbawionych, lewą skazuje potępionych
- zasiada na tronie lub tęczy (symbolu przymierza Boga z człowiekiem)
- opiera stopy na kuli na znak panowania nad światem
- przy Jego ustach znajdują się:
- lilia (symbol cnotliwości, łagodności i pokoju, objawiany zbawionym)
- miecz (symbol gniewu, kary i sprawiedliwości ukazywany grzesznym/potępionym)
- dwa miecze (symbol władzy świeckiej i duchowej)

Ważnym atrybutem Chrystusa bywa też księga/zwój - rozumiana jako księga ludzkich uczynków, księga żywota (signatur liber vitae). Wierzono, że księga zawiera drobiazgowy opis życia każdego człowieka, była rejestrem wyborów życiowych, księgą rachunkową ze spisem tego co dobre i złe.

Scena Sądu Ostatecznego na obrazie z kościoła p.w. św. Urszuli w Lichnowych, 1653 r.

Istotną funkcję w ikonografii Sądu Ostatecznego pełni Archanioł Michał przyjmujący rolę ważącego dusze na wadze sprawiedliwości lub przewodnika dusz w zaświaty.

Jako pomocnik i "wielki wagowy" Boga Archanioł Michał unaoczniał wartość duszy, jej jakość, grzeszność lub bezgrzeszność. W ikonografii średniowiecznej duszę spoczywającą na szali opadającej w dół odczytywano jako wypełnioną ciężarem dobra i cnót; z kolei dusza lekka, nie powodująca nawet drgnienia szali wyobrażała duchową pustkę, niedosyt lub brak dobra. Diabły próbowały niekiedy oszukać św. Archanioła Michała i "przemycić" złą duszę do Królestwa Niebieskiego za pomocą dodatkowego obciążenia szali - umieszczając obok duszy młyńskie kamienie, worki z piaskiem, wreszcie same zawisając własnymi ciałami na szali chciały zmienić jej kierunek... bezskutecznie.

Oprócz św. Archanioła Michała ukazywano w ujęciach Sądu Ostatecznego Anioła Stróża walczącego z diabłem o ludzką duszę, a także Matkę Boską i św. Jana Chrzciciela - głównych orędowników ludzkości.

Umieszczanej w centrum scenie Sądu Ostatecznego towarzyszyły często przedstawienia Nieba i Piekła, ku którym kierują się zbawieni lub potępieni.

Oba eschatologiczne obszary mogły przybierać różnorodną formę:

Niebo - Niebieska Jerozolima jako warowny gród, brama zamkowa, brama miasta, symboliczne drzwi, kwietna łąka, ogród kwiatowy, ogród różany, różana altana.

Piekło - paszcza potwora Lewiatana, paląca się twierdza zniszczenia, szczelina skalna, mroczna grota, wysoka cysterna, podziemie.