„Skóra anatomiczna / skóra sakralna”
wystawa czasowa
Dział Historii Medycyny (Szpital św. Ducha)
ul. Stara 6
czerwiec 2022 – luty 2023

Skóra pełni wiele ważnych funkcji: stanowi zewnętrzną powłokę chroniącą ciało przed przenikaniem wody i szkodliwych substancji, absorbuje promieniowanie ultrafioletowe, czyni barierę dla czynników fizycznych, chemicznych oraz mechanicznych. Chroni organizm przed utratą płynów wewnątrzustrojowych, dzięki obecności komórek układu immunologicznego pełni funkcję bariery immunologicznej.

Ludzka skóra należy też do najbardziej intymnych części ciała, nie tylko „rekomenduje” ciało, ale też właściwie nim jest. Ciało pozbawione skóry jest odarte z tożsamości, indywidualności. Człowiek bez skóry, bez przynależnego jej koloru, blizn, śladów emocji, śladów istnienia jest człowiekiem, ale nie jest osobą, skóra nie jest bowiem biernym okryciem – zdradza wiek, status fizjologiczny, jest społecznym afiszem; ogłasza kim jesteśmy albo kim chcielibyśmy być.

Skóra jest suknią, ubiera ciało, często nosi funkcję ciała symbolicznego. Od czasów starożytnych pojmowano skórę jako realną granicę między wielkim, a małym światem; graniczną membranę między Makrokosmosem, a Mikrokosmosem. Skóra nie jest tylko strefą graniczną, ale także zmysłowym obszarem, dzięki któremu człowiek odbiera świat zewnętrzny. Z drugiej strony jest też narzędziem, za pomocą którego świat zewnętrzny odbiera indywidualnego człowieka, poprzez treści i komunikat, które ten ujawnia zabiegami kosmetycznymi i estetycznymi.

Skóra stała się istotnym symbolem/znakiem/pojęciem wykorzystywanym zarówno w sztuce świeckiej (w ikonografii bogato ilustrowanych dzieł anatomicznych) jak i w sztuce religijnej (w przestrzeni obrazującej tzw. „zranionych uzdrowicieli” – leczących patronów dotkniętych chorą skórą/symboliczną raną, w symbolicznych ujęciach Mandylionu i Weraikonu). Obie przestrzenie obrazowe – pozornie odległe i obce – przenikały się, wpływając na siebie, inspirując się i tworząc wreszcie nową jakość ikoniczną, charakterystyczną dla sztuki nowożytnej.

Najnowsza wystawa prezentowana w Szpitalu św. Ducha (Dział Historii Medycyny Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku) dotyka zjawiska prezentacji skóry w szerokim aspekcie ikonografii świeckiej (anatomicznej) i sakralnej (ikonografia świętych). Ekspozycję tworzą odrębne przestrzenie podejmujące trzy zjawiska tematyczne: I Skóra anatomiczna, II Skóra jako tkanina, III Skóra sakralna.

Skóra anatomiczna
Pierwsza część ekspozycji wprowadza widza w tematyczny krąg ujęcia określanego jako écorché – (franc. okoronowany, odarty ze skóry) – przedstawień anatomicznych ukazujących człowieka bez skóry, z widocznymi mięśniami, muskułami i ścięgnami. Ten typ ilustracji rozpowszechnił się dzięki najsłynniejszemu nowożytnemu traktatowi anatomicznemu Andreasa Vesaliusa De humani corporis fabrica (I wydanie 1543 r.). Drzeworyty z tego dzieła ukazywały postacie pozbawione skóry jako istoty ożywione/ obdarzone symbolicznym gestem. Na wystawie fromborskiej typ vesaliańskiego écorché prezentują starodruki: De humani corporis fabrica Andreasa Vesaliusa (II wydanie 1555 r.) ze zbiorów Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego Metropolii Warmińskiej „HOSIANUM” i Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, oraz dwa wznowienia dzieła Vesaliusa ze zbiorów Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku Anatomische Erklarung der Original Figuren Andreas Vesal… Heinricha Levelinga (Ingolstadt 1783 r.) oraz Andreae Vesalii Bruxellensis icones anatomicae (Munich 1934 r.).

Powszechność postaci pozbawionej skóry w ikonografii anatomicznej znalazła swoje symetryczne odbicie w sztuce sakralnej, w ikonografii św. Bartłomieja – apostoła, który miał ponieść śmierć męczeńską przez odarcie ze skóry. Skórę św. Bartłomieja ukazywano w dwojaki sposób. Mogła ona wyobrażać duplikat / pełnoplastyczne drugie ciało z bliźniaczą twarzą, rękoma i stopami bądź przedstawiać drapowaną lekką tkaninę z wyobrażeniem jedynie samego oblicza. W przedstawieniach tego typu ciało świętego posiada skórę nienaruszoną, nietkniętą, przez co zdarta skóra sprawia wrażenie surrealistycznego przedmiotu nie zaś „tworu” przynależnego ludzkiej anatomii. Drugi typ ujęcia wyłonił się jako obraz bezpośrednio „zainfekowany” ilustracjami medycznymi i rozwijał się wraz z ewolucją ikonografii anatomicznej tzw. écorché. Skóra stanowi tu twór przypominający tkaninę, sam zaś święty jawi się jako postać sekcjonowana. Na wystawie zgromadzono bardzo bogaty zbiór przedstawień św. Bartłomieja (płaskorzeźba ze zbiorów prywatnych; nowożytne obrazy z Muzeum Diecezjalnego we Włocławku oraz kościołów w Sząbruku, Nowym Stawie, Ignalinie, Wrzesinie, Kinkajmach, Leginach i Dobrym Mieście). Uzupełnienie stanowią fotogramy rzeźb Świętego Bartłomieja jako écorché autorstwa Marco d`Agrarte (1552/62 r.) i Orazio Marinallego (1690/1703 r.).

Popularność przedstawień św. Bartłomieja prezentującego własną skórę wynikała z ikonograficznej obecności ludzkiej skóry w nowożytnych ilustracjach anatomicznych, popularyzowanych stopniowo nie tylko wśród lekarzy/anatomów/chirurgów, ale także wśród elit kulturalnych i artystycznych (duchownych, artystów, mecenasów sztuki, itp.) kolekcjonujących ryciny anatomiczne, a także uczestniczących w prelekcjach i pokazach anatomicznych, mających miejsce w modnych wówczas teatrach anatomicznych.

W XVI i XVII wieku anatomia stała się nauką teologiczną. Dzięki fenomenowi jakim było tajemne, ale jakże piękne ludzkie ciało naocznym stawał się cud stworzenia i cud Boskiego Architekta, który ową „cielesną fabrykę” zbudował. Tym samym przenikanie się ikonografii anatomicznej z ikonografią religijną wydawało się wówczas czymś naturalnym i oczywistym.

Skóra jako tkanina
Symboliczne zrównanie skóry, a nawet szerzej, całego ciała z tkaniną było obecne już w literaturze starożytnej – wszelkie ciało starzeje się jak odzienie (Syr 14,7). Wśród antycznych kulturowych toposów porównujących skórę z odzieniem/ubraniem znaczącą rolę pełnił mit tzw. „zatrutego ubrania” – symbolizującego drugą/ chorą skórę posiadającą moc uśmiercania (np. koszula nasączona krwią Nessosa podarowana Herkulesowi przez Dejanirę).

Wątek szaty sugerującej obecność ciała fizycznego pojawiał się nie tylko w literaturze, ale także w wielu późniejszych (średniowiecznych i nowożytnych) przykładach ikonograficznych, m.in. w przedstawieniach całunu śmiertelnego Chrystusa (w wyobrażeniach Grobu Pańskiego), w ujęciu chlamys – tkaniny spoczywającej na tronie w ikonografii hetoimasii czy w wyobrażeniach chusty „naznaczonej” raną boku Chrystusa (jeden z typów Arma Christi). Bezkształtna tkanina czyni w tych przedstawieniach nowy obraz, zapowiada ciało, albo powoduje jego oczekiwanie. Symboliczne porównywanie skóry i ciała do tkaniny odnajdujemy również w ikonografii „Chusty św. Weroniki” i Mandylionu oraz w ujęciach „Tuniki Jezusa”.

Ten rodzaj przedstawień reprezentują na ekspozycji XVII i XIX-wieczne rzeźby św. Weroniki z chustą z kościołów w Jezioranach i Ignalinie, XIX-wieczny Mandylion z Grobu Pańskiego z kościoła w Cerkiewniku, a także XIX-wieczne rzeźbiarskie wyobrażenia Arma Christi z kapliczki w Bzowcu i bramy kościelnej w Płoskini. Obiekty te uzupełniają XVI, XVII i XVIII-wieczne starodruki ze zbiorów Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku, prezentujące bogactwo ówczesnej ikonografii anatomicznej dotyczącej ludzkiej skóry (m.in. Bauhin Caspar, Vivae imagines partium corporis humani aeneis formis expressae &ex theatro anatomico…, Franckfurt 1620; Joannis Browne, Verteutschte Neue Beschreibung Derer In dem menschlichen Cörper befindlichen Musculen…, Berlin 1704; Giulio Cesare, Anatomische Tafeln…, Frankfurt 1656 r.). Wśród grafik zamieszczonych w prezentowanych starodrukach znajduje się również m.in. symboliczne przedstawienie skóry dekorującej aulę, w której odbywa się pokaz anatomiczny (F. Glissoni, Anatomia Hepatis, Hagae 1681). Na innych rycinach skóra „noszona” jest przez sekcjonowane ciała niczym płaszcz, podnoszona jak fartuch, odsłaniana z delikatnością, trzymana elegancko, wywijana fałdami na podobieństwo sukni; same zaś ciała anatomiczne przedstawiono w taki sposób, jakby brały aktywny udział we własnej sekcji. Unosząc skórę jak część ubioru, zdają się zapatrzeni w swoje mięśnie, organy trawienne czy reprodukcyjne…

Skóra sakralna
Trzecia część ekspozycji przedstawia sylwetki ważnych świętych uzdrowicieli, których anty-chorobowy patronat opierał się na podobieństwie między konkretnym schorzeniem, a cierpieniem fizycznym (jakie święci ci ponieśli w akcie męczeństwa). Dzięki temu reprezentowali oni typ tzw. zranionego uzdrowiciela, który mimo leczniczych umiejętności sam musi doznać bólu, bądź zostać napiętnowany symboliczną raną. Święci uzdrowiciele w prosty sposób naśladowali Chrystusa, który uczynił własne rany źródłem uzdrawiającej mocy.

Do najbardziej popularnych patronów obdarzonych symboliczną raną bądź posiadających chorą skórę należeli: św. Roch (patron chroniący przed epidemią), św. Sebastian (patron anty-zarazowy), Hiob (patron schorzeń skórnych i osób trędowatych) oraz Łazarz (opiekun trędowatych). W tej części wystawy zaprezentowano „portrety” wymienionych świętych, które wypożyczono z cerkwi i kościołów w Braniewie, Kolnie, Kadynach i Stoczku Klasztornym oraz z instytucji muzealnych (Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Kętrzynie; Muzeum Diecezjalnego we Włocławku, Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, Muzeum Jezuitów w Świętej Lipce i Muzeum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie).

Zapraszamy Państwa w podróż do krainy ludzkiej skóry, do odkrycia sekretów ciała mieszczących się pod skórą.

Jak pisał Bartolomeo Dotti w jednym ze swoich zjawiskowych wierszy:
Szkielet to księga. Tam nieznane
Tajemnice obserwujesz ludzkiego losu
I obranych z mięsa kości otwarte stronice
Mówią o dogmatach życia w obliczu śmierci.
Przepytany językami noży
Odpowiada ci pokrojony trup
Ustami wielu ran
Paolo Camporesi, Laboratoria zmysłów, Gdańsk 2005, przeł. J. Ugniewska

Jowita Jagla

Scenariusz wystawy:
Jowita Jagla

Koncept scenograficzny wystawy:
Jowita Jagla

Kurator wystawy:
Jowita Jagla

Kwerendy:
Jowita Jagla, Weronika Wojnowska, Jagoda Semków

Realizacja wystawy:
Jowita Jagla, Weronika Wojnowska, Jagoda Semków

Realizacja techniczna wystawy:
Andrzej Długołęcki, Dariusz Grzesiak, Rafał Kodzis

Multimedia:
Żaneta Wlizło, Zorjana Polenik

Opracowanie graficzne:
Janusz Goliński

Projekt nimbu na rycinie tytułowej:
Paweł Chorostian

Tłumaczenie w j. angielskim:
Magdalena Fowler

Współpraca:
Archidiecezja Warmińska, Olsztyn
Diecezja Elbląska, Elbląg
ks. dr Tomasz Garwoliński (dyrektor Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego Metropolii Warmińskiej „HOSIANUM” i Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn)
ks. dr hab. Marek Jodkowski (Konserwator Archidiecezji Warmińskiej)
ks. Andrzej Starczewski (Konserwator Diecezji Elbląskiej, Dyrektor Muzeum Diecezji Elbląskiej)

Przygotowanie konserwatorskie obiektów:
Pracownia Konserwacji Zabytków Ewa Olkowska, Olsztyn

Zdjęcia:
Bożena i Lech Okońscy

Kościoły, sanktuaria, kapliczki, muzea i kolekcje prywatne reprezentowane na wystawie:

Kościoły Archidiecezji Warmińskiej:
Kościół p.w. św. Katarzyny, Cerkiewnik
Kolegiata p.w. Najświętszego Zbawiciela i Wszystkich Świętych, Dobre Miasto
Kościół p.w. św. Jana Ewangelisty, Ignalin
Kościół p.w. św. Bartłomieja, Jeziorany
Kościół p.w. św. Antoniego Padewskiego, Kadyny
Kaplica św. Bartłomieja, Kinkajmy
Kościół p.w. Trzech Króli, Kolno
Kościół p.w. św. Marii Magdaleny, Leginy
Kościół p.w. św. Katarzyny, Płoskinia
Kościół p.w. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny, Stoczek Klasztorny
Kościół p.w. św. Mikołaja, Sząbruk
Kościół p.w. św. Marii Magdaleny, Wrzesina

Kapliczki:
Kapliczka w Bzowcu koło Dobrego Miasta

Kościoły Diecezji Elbląskiej:
Kościół p.w. św. Mateusza, Nowy Staw
Kościół p.w. św. Antoniego Padewskiego, Kadyny

Cerkwie grecko-katolickie:
Cerkiew p.w. Świętej Trójcy, Braniewo

Muzea:
Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku
Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Kętrzynie
Muzeum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie
Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie
Muzeum Jezuitów w Świętej Lipce
Muzeum Diecezjalne we Włocławku

Zbiory prywatne