„Peregrinus Warmiensis. Sanktuaria, cudowne wizerunki i pielgrzymki na Warmii”
wystawa czasowa
Gmach Główny Muzeum (Dawny Pałac Biskupi)
kwiecień – grudzień 2022

Szliśmy boso – powiada jeden z pątników – w niektórych latach było bardzo zimno, z przeznaczonymi świecami, które były darem dla Boga.

ks. Maksymilian Falk, wywiad z Pawłem Jedamskim z Nowych Włók, ur. w 1909 r.

Za mojego dzieciństwa – powiada jedna ze starszych Warmiaczek – z łosierą chodziło bardzo dużo, potem coraz mniej. Przyszły lepsze czasy, ludzie pozbogacali się, nie chcieli chodzić, woleli jechać bryczką. Dawniej, jak szli pieszo, to mówili, że to «letko, zdrowo i sporownie». A teraz jak słońca nie ma, to już im zimno w nogi. Przyszły też lepsze lata, większe urodzaje, nie było głodu, chorób, zarazy itp. i ludzie zapomnieli o ślubach.

ks. Maksymilian Falk, wywiad z Marią Zientarą-Malewską z Olsztyna, ur. w 1894 r.

Kopia sukienki z cudownego obrazu Matki Bożej Gietrzwałdzkiej (Pracownia Konserwacji Zabytków Ewa Olkowska, Olsztyn: Marek Olkowski i Maciej Załuski)

„Pielgrzym” – peregrinus oznacza w j. łacińskim tego, kto idzie per agros – „przez pole”, a więc oznacza kogoś, kto znajduje się daleko od swojego miejsca zamieszkania, kogoś oddalonego od bliskiego i znanego sobie środowiska. Peregrinus to także obcy / cudzoziemiec / przybysz.
Na Warmii wykształtował się odrębny typ pielgrzymek, określanych jako łosiery. Łosiera (zwana też ofiarą lub kompanją) – „wotywna pielgrzymka”, forma ślubu czynionego w wyniku nieszczęść, chorób, zdarzeń losowych, klęsk żywiołowych czy zarazy zwierzęcej. Ślub ów mógł być indywidualną intencją, częściej jednak były to śluby zbiorowe większych społeczności danej wsi czy miasta, która to społeczność postanawiała odbywać co roku pielgrzymkę do danego kościoła czy konkretnego patrona, by wyprosić wstawiennictwo.

Łosiery udawały się często do najbliższych kościołów parafialnych na odpust, wtedy zwano je dodatkowo kiermasami i łączono z rodzinnymi przyjęciami. Połączenie idei pielgrzymki z jednym konkretnym ślubem stanowiło specyfikę i wyróżnik warmińskiej pielgrzymki.
Łosiery zaczęły powstawać w wieku XVII, a ich największa popularność przypadła na XVIII stulecie, gdy zbiedniałe tereny Warmii spustoszone wojnami szwedzkimi nawiedzały ostre, wyniszczające zimy i epidemie – zwłaszcza zaraza z lat 1709-1711, gdy umarła 1/3 ludności Warmii (24 tys. ludzi).

Plakietka (znaleziona na terenie Gdańska) przedstawiająca kielich z dwoma uchwytami i hostią, powyżej głowa Chrystusa, z sanktuarium w Osiekach (Wusseken) nieopodal Koszalina, XIV/XV w. (Zbiory prywatne)

Powszechność łosier wygasa powoli w latach 30-tych XX wieku. W 1939 roku pruskie władze administracyjne wydały zakaz odbywania łosier. Z kolei po 1945 roku mieszkańcy Warmii bali się opuszczać swoje domy i udawać się do innych miejscowości.
Łosiery organizowali pierwotnie księża, później zaś mężczyźni świeccy tzw. prowadnicy, prowodyrzy lub przepoziedacze. Przewodzili oni modlitwie i śpiewom. Zbierali ofiary na świece i msze, starali się o stosowny list od proboszcza na drogę.
Z łosierami wiązał się również zwyczaj fundowania dużych świec, na które składali się uczestnicy pielgrzymek, świece te zanoszono do sanktuariów. Na zakup wosku składali się wszyscy uczestnicy pielgrzymki (zazwyczaj ilość wosku wystarczała na wykonanie dwóch, czterech, a niekiedy nawet sześciu dużych świec).
Jednocześnie znakiem odbytej pielgrzymki były także małe świeczki intencyjne tzw. łosierki.
Opłatę na ten typ świeczek zbierali tzw. kościelnicy, posługując się dzwoneczkiem na kiju. Łosierki stawiano w dzień odpustu na ławkach kościelnych lub na specjalnych metalowych stolikach.
Po przybyciu na miejsce (zmęczeni, bosi) pielgrzymi uczestniczyli w nabożeństwie (często były to nieszpory) i przystępowali do sakramentu pojednania. Noc spędzano w okolicy, nad jeziorami, spożywając jedzenie i śpiewając. Drogę powrotną pokonywano często furmankami. Po powrocie do domu odmawiano modlitwę w podzięce za szczęśliwą podróż.
Mieszkańcy Warmii systematycznie i wielokrotnie w ciągu roku pielgrzymowali głównie w intencjach przebłagalnych, wykorzystując okresy odpoczynku od pracy (np. czas przed rozpoczęciem żniw).

Łosiery udawały się do wielu miejsc pielgrzymkowych:
1. Sanktuaria związane z kultem Matki Boskiej:
- Święta Lipka
- Stoczek Klasztorny
- Gietrzwałd
- Krosno
2. Sanktuaria związane z kultem Najświętszego Sakramentu:
- Głotowo
- Bisztynek
3. Sanktuaria związane z kultem Krzyża Świętego:
- Chwalęcin
- Braniewo
- Międzylesie

Święty Jakub Apostoł, Jerzy Piper, 1688 r. (Kościół p.w. św. Apostołów Piotra i Pawła, Lidzbark Warmiński)
Święty Jakub Apostoł, L. Hintz z Pieniężna, 1884 r. (Kościół p.w. św. Marcina, Tolkowiec)

Na Warmii istniało grono świętych, którzy cieszyli się szczególną popularnością wiernych i pielgrzymów:
św. Anna – patronka kobiet brzemiennych, dzieci i rodzin
św. Antoni Padewski – patron w trudnych sprawach osobistych, modlono się także do niego z prośbą o deszcz
św. Bartłomiej – patron chroniący bydło przed pomore
św. Jakub Starszy – patron pielgrzymów i chrystianizacji Warmii
św. Józef – patron dobrej śmierci
św. Kajetan – patron od chorej skóry (leczył z wrzodów i trudno gojących się ran)
św. Katarzyna – patronka od epidemii
św. Maria Magdalena – patronka potrzebujących i znajdujących się w trudnym położeniu, patronka schorzeń wzroku
św. Mikołaj – patron wyszukujący dobrą żonę lub męża; patron rybaków chroniący przed burzami i zagrożeniem na morzu
św. Roch – patron od zarazy i wrzodów
św. Rozalia – patronka od zarazy i chorób bydła
św. Walenty – patron od epilepsji tzw. „zielgi”

Wiele kościołów warmińskich funkcjonowało jako pomniejsze, choć ważne sanktuaria związane z kultem świętych patronów, należały do nich m.in.:
Barczewo (kult św. Antoniego)
Barczewko (kult św. Izydora Oracza, kult św. Bartłomieja)
Biskupiec (kult św. Laurentyna)
Bisztynek (kult św. Macieja, kult św. Rocha)
Cerkiewnik (kult św. Anny)
Gutkowo (kult św. Wawrzyńca)
Jesionowo (kult św. Walentego)
Jonkowo (kult św. Rocha)
Klewki (kult św. Walentego, kult św. Rocha, kult św. Marii Magdaleny)
Kramarzewo (kult św. Rocha)
Purda (kult św. Rozalii)
Sętal (kult św. Mikołaja)
Tłokowo (kult św. Rocha)
Wrzesina (kult św. Marii Magdaleny, kult św. Apolonii)

Prezentowana wystawa czasowa pt. „Peregrinus Warmiensis. Sanktuaria, cudowne wizerunki i pielgrzymki na Warmii” ma na celu przypomnienie niezwykłego fenomenu jakim były warmińskie łosiery, ukazując je w odniesieniu do powszechnej idei pielgrzymowania i przynależnym jej rytom etiologicznym, rytuałom i gestom.

Początek wystawy stanowi „prolog” poświęcony europejskiemu pielgrzymowaniu, prezentujący późnośredniowieczne plakietki pielgrzymie (ze zbiorów prywatnych i Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu) oraz inne artefakty (np. rysunek Aleksandra Kotsisa przedstawiający Szlachciankę w stroju pielgrzymim z 1870 r. ze zbiorów prywatnych czy XV-wieczny różaniec z Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu).

Krucyfiks wyrzeźbiony z drewna klonu, na którym objawiła się Matka Boska w Gietrzwałdzie, dar Pani Teresy Bleks z Naglad na wystawę „Gietrzwałd 1877-1977″ (Archiwum Archidiecezji Warmińskiej, Olsztyn)
Matka Boska z Dzieciątkiem (malarski odpowiednik kultowej rzeźby z Łąk Bratiańskich), XVII w. (Kaplica Jerozolimska p.w. Krzyża Świętego, Olsztyn)

Do warmińskich łosier wprowadzają odwiedzających niezwykłej urody dwa obrazy przedstawiające najważniejszego patrona pielgrzymów – św. Jakuba Apostoła (z kościołów w Sułowie i Tolkowcu).
Wejście prowadzące do właściwej ekspozycji flankują dwa XVIII-wieczne konfesjonały z kościoła p.w. św. Macieja i Najdroższej Krwi Pana Jezusa w Bisztynku, przypominające symbolicznie o „oczyszczającej” spowiedzi, tak ważnej dla samej idei pielgrzymowania.
Dalsza właściwa przestrzeń ekspozycji sama w sobie stanowi już odrębny świat portretujący warmińskie łosiery, z dominantą w postaci „zadrzewionej” przestrzeni, w której umieszczono XV-wieczną Pietę z sanktuarium Matki Bożej w Gietrzwałdzie oraz towarzyszącą jej kopię cudownej koszulki z czczonego w Gietrzwałdzie wizerunku. Sukienka „zawieszona” w przestrzeni przypomina o fakcie przejęcia przez obraz roli kultowego obiektu, który wcześniej pełniła wspomniana Pieta.
„Las lip” – drzewna instalacja dekorująca środkową ekumenę odnosi się do mitów założycielskich wielu sanktuariów. Drzewa znaczyły obszar nadprzyrodzonej mocy, kreowały etiologię świętego miejsca, podkreślały niezwykłe okoliczności zjawienia się cudownego wizerunku. Drzewa/krzewy przyjmujące rolę służebną wobec sacrum posiadały zawsze dobroczynną moc; w ludowym odbiorze były to rośliny przyjazne człowiekowi, lecznicze, odganiające pioruny, obdarzające słodkimi owocami. Matka Boska objawiała się na osice, dębie, leszczynie, różanym krzewie, „krzewie paprociowym”, klonie, gruszy i lipie.

Święty Roch, XVIII w. (Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela, Jonkowo)
Anioł Stróż prowadzący przez świat pielgrzyma, XVIII w. (Kościół p.w. św. Mikołaja, Sząbruk)

Ekspozycja poprzez zaprezentowane zabytki/obiekty/artefakty wypożyczone z wielu warmińskich kościołów przypomina o innych ważnych elementach charakterystycznych dla sanktuariów w całej Europie, takich jak:
1. rola zwierząt (w legendach założycielskich wielu ośrodków sanktuaryjnych ważny udział przypada zwierzętom, głównie koniom, krowom, bykom i wołom; zwierzęta stawały się przewodnikami do świętych miejsc i świętej osoby; jako pierwsze odkrywały przestrzeń sakralną i doznawały wiedzy o cudownej figurze/kultowym obrazie zyskując funkcję pośrednika między człowiekiem, a Sacrum – na fromborskiej wystawie udowadniają to zabytki z sanktuarium w Głotowie)
2. woda czyli źródła, studzienki, rzeki – pełniące istotną funkcję w przypadku narodzin licznych sanktuariów (wiele sanktuariów zakładano na terenach nawodnionych, położonych nad wodą; Matka Boska patronowała kapliczkom nadbramnym w miastach pomorskich, które mieściły się nad wylotami ulic kierujących się ku rzekom); istniały również cudowne wizerunki, które woda „ukazywała” światu i wiernym – cudowne obrazy i rzeźby objawiały się nad studzienkami, pozwalały się wyławiać z jeziora, przypływały z nurtem rzeki, przynosiły je morskie fale czy łodzie bez wioseł i żagli (ten typ cudownych wizerunków objawionych przez żywioły (w tym wodę) tworzyły niezwykłą, odrębną odmianę acheiropoietosu -„wizerunku nie ręką ludzką uczynionego“) – przykładem tego typu wizerunku jest XVII-wieczny obraz Matki Boskiej z Kaplicy Jerozolimskiej p.w. św. Krzyża w Olsztynie (malarski odpowiednik kultowej rzeźby z Łąk Bratiańskich)
3. źródła jako „materia wybrana” (woda ze świętych źródeł leczyła różne schorzenia, szczególnie zaś choroby oczu). Przez stulecia wierzono, że źródła mają szczególnie czystą, a nade wszystko uzdrawiającą wodę. W kulturze ludowej kojarzono otwór studzienny czy źródło z okiem (w polskich gwarach słowo „oko” było odnoszone do wszelkich otworów ziemi). Gietrzwałd należy do sanktuariów, w których lecznicze źródełko odgrywało niezwykle istotną rolę. Posługiwanie się wodą w celach uleczających stanowiło tu i stanowi najważniejszy gest rytualny, praktykowany przez pielgrzymów (wykorzystujących samą wodę, bądź wodę łączoną z płótnem) – temat ten podejmują dwa fotogramy archiwalnych pocztówek ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie.

Wotywny bucik, toruński warsztat złotniczy, XVIII w. (Muzeum Jezuitów, Święta Lipka)
Wotum przedstawiające dłoń z koronkowym mankietem, XVIII w. (Kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego, Chwalęcin)

Na wystawie zgromadzono szereg wysoce interesujących obiektów pochodzących zarówno z najważniejszych i największych sanktuariów warmińskich, jak i z bardziej miejscowych/lokalnych, choć niezwykle ważnych miejsc, do których zmierzały łosiery, jak np. Kramarzewo (XVIII-wieczny obraz św. Rocha), Jonkowo (XVIII-wieczna rzeźba św. Rocha), Cerkiewnik (XVIII-wieczna rzeźba św. Anny), Barczewko (XIX-wieczny woreczek na kolektę, XX-wieczny świecznik na łosierki) czy Tuławki (XVIII-wieczny obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem). O świętym patronacie roztaczanym nad pielgrzymami w trudnej, niebezpiecznej fizycznie i pełnej błagań duchowych drodze przypominają wizerunki św. Jakuba Apostoła (z Lidzbarka Warmińskiego, Dobrego Miasta, Tolkowca i Sułowa), a także niezwykle rzadki ikonograficznie XVIII-wieczny obraz z kościoła w Sząbruku ukazujący Anioła Stróża prowadzącego pielgrzyma.

Uzdrowienie z kołtuna, cyk mirakularny, Maciej Meyer, 1722/1727 r. (Bazylika Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny, Święta Lipka)

Odrębną część ekspozycji stanowi mała sala Dawnego Pałacu Biskupiego, którą zaaranżowano i przeobrażono w miejsce aktywnej mocy Sacrum odpowiedzialnej za uzdrowienia. „Sakralna mobilność” wiązała się z różnego rodzaju intencjami, większość z nich dotyczyła jednak sfery chorobowej, którą chciano zlikwidować przez bezpośrednią partycypację w szeroko pojętej mocy Sacrum. Dzięki uzdrawiającemu celowi pielgrzymki sanktuaria stały się miejscami o „duchowym magnetyzmie”, potwierdzanym przez przypadki uleczenia. Centralny punkt pielgrzymki stanowił wysiłek kontaktu / łączności z boską istotą – „boskim innym” odpowiedzialnym za uleczenie i oczekującym w zamian daru.

Malowidło ścienne przedstawiające kobietę prowadzącą niewidomą dziewczynkę (dziewczynka ma na oczach opaskę i porusza się przy pomocy kija). W górnej części przedstawienia widnieje inskrypcja: A[nn]o 1712 wardt Gertrudis dess Theod.[or] Georg Heid aus Altkirch Tochter von 3jähriger Blindtheit befreitet.
(„W 1712 r. Gertruda, córka Teodora Jerzego Heide z Praslit, została uwolniona od trzyletniej ślepoty”  tłum. ks. prof. Andrzej Kopiczko.)
Sanktuarium Podwyższenia Krzyża Świętego, Chwalęcin

Pielgrzym to człowiek zawieszony między stanem zdrowia i choroby, to człowiek często niepełny, niedoskonały, inny, gorszy, zdeformowany, przez co zyskiwał często status wykluczonego czy izolowanego. Zatem uzdrowienia mające miejsce w ośrodkach sanktuaryjnych niejako naturalnie przywracały społeczności jej członków.
W centrum tej przestrzeni umieszczono XVIII-wieczny wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem odzianej w koszulkę (zbiory Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie) z towarzyszącą mu parą XX-wiecznych świeczników łosierowych z sanktuarium w Głotowie. Akt uzdrowień prezentują fotogramy malowanych cudów leczniczych, dekorujących ściany sanktuariów w Świętej Lipce i Chwalęcinie. Sam zaś rytuał dziękczynienia i gest wotywny dokumentuje kolekcja srebrnych wotów z Chwalęcina, Świętej Lipki i Bisztynka.

Tworząc naszą ekspozycję pragnęliśmy, aby poruszyła zastygłą w sercach mieszkańców Warmii pamięć o łosierach oraz by stanowiła jednocześnie przestrzeń wiedzy dla osób nie zaznajomionych z fenomenem pielgrzymek warmińskich, które wszak różniąc się od innych polskich czy europejskich peregrynacji miały ten sam cel – niosły nadzieję spotkania z Sacrum; spotkania, które odmieniało ciało i duszę pielgrzyma, dawało mu nowe życie i tak potrzebny w trudnych, niespokojnych czasach epidemii i wojen spokój serca.
Czy w dzisiejszych czasach nie szukamy tego my sami?

Jowita Jagla

Scenariusz wystawy:
Jowita Jagla

Koncept scenograficzny wystawy:
Jowita Jagla

Kurator wystawy:
Jowita Jagla

Kwerendy:
Jowita Jagla, Weronika Wojnowska, Jagoda Semków

Realizacja wystawy:
Jowita Jagla, Weronika Wojnowska, Jagoda Semków

Realizacja techniczna wystawy:
Andrzej Długołęcki, Dariusz Grzesiak, Paweł Chorostian

Tłumaczenie w j. angielskim:
Magdalena Fowler

Współpraca:
Archidiecezja Warmińska, Olsztyn
Archiwum Archidiecezji Warmińskiej, Olsztyn
ks. dr Tomasz Garwoliński (dyrektor Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego Metropolii Warmińskiej „HOSIANUM” i Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn)
ks. dr hab. Marek Jodkowski (Konserwator Archidiecezji Warmińskiej, Olsztyn)
Lasy Państwowe – Nadleśnictwo Zaporowo
Leśnictwo Kurowo
Władysław Sarak

Przygotowanie konserwatorskie obiektów:
Pracownia Konserwacji Zabytków Ewa Olkowska, Olsztyn

Wykonanie kopii sukienki z cudownego obrazu Matki Bożej Gietrzwałdzkiej:
Pracownia Konserwacji Zabytków Ewa Olkowska, Olsztyn: Marek Olkowski i Maciej Załuski

Zdjęcia:
Bożena i Lech Okońscy

Kościoły, sanktuaria, muzea i kolekcje prywatne reprezentowane na wystawie:
Kościoły Archidiecezji Warmińskiej:
Kościół p.w. św. Wawrzyńca i św. Katarzyny, Barczewko
Kościół p.w. św. Macieja i Najdroższej Krwi Pana Jezusa, Bisztynek
Kościół p.w. św. Krzyża, Braniewo
Kościół p.w. św. Katarzyny, Cerkiewnik
Kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego, Chwalęcin
Kolegiata p.w. Najświętszego Zbawiciela i Wszystkich Świętych, Dobre Miasto
Bazylika p.w. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, Gietrzwałd
Kościół p.w. Najświętszego Zbawiciela, Głotowo
Kościół p.w. św. Bartłomieja, Jeziorany
Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela, Jonkowo
Kościół p.w. św. Rocha, Kramarzewo
Kościół p.w. św. Apostołów Piotra i Pawła, Lidzbark Warmiński
Kaplica Jerozolimska p.w. Krzyża Świętego, Olsztyn
Kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego, Sułowo
Kościół p.w. św. Mikołaja, Sząbruk
Bazylika p.w. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny, Stoczek Klasztorny
Bazylika p.w. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny, Święta Lipka
Kościół p.w. św. Marcina, Tolkowiec
Kościół p.w. św. Michała Archanioła, Tuławki
Muzea:
Muzeum Mikołaja Kopernika, Frombork
Muzeum Archeologiczno-Historyczne, Elbląg
Muzeum Archidiecezji Warmińskiej, Olsztyn
Muzeum Warmii i Mazur, Olsztyn
Muzeum Jezuitów, Święta Lipka

Zbiory prywatne, Tczew
Zbiory prywatne, Warszawa