Dawny Pałac Biskupi (Gmach Główny Muzeum)
wystawa czasowa
parter

Kompleks Wzgórza Katedralnego we Fromborku  uznany  za Pomnik Historii,  gdzie za sprawą  kanonika  Mikołaja Kopernika,  dokonała się  zmiana poglądów na obraz świata, od 760 lat związany jest z historią kościoła i warmińskiej  kapituły katedralnej, ale w jego historię bezsprzecznie wpisuje się także działające tu od 70 lat  Muzeum Mikołaja Kopernika.

Historia  Muzeum Mikołaja Kopernika rozpoczyna się  5 września 1948 roku  (choć tradycje muzealnicze na Wzgórzu Katedralnym we Fromborku sięgają pocz. XX w.).   Wtedy to, po dwuletnich staraniach Związku Zawodowego Historyków Sztuki i Kultury i pod patronatem najwyższych władz państwowych, w pobieżnie wyremontowanych dwóch gotycko-barokowych kanoniach otwarto pierwszą ekspozycję muzealną poświęconą Wielkiemu Astronomowi. Jednak odbudowa unikalnej architektury Wzgórza Katedralnego, zniszczonej, podobnie jak miasto, podczas działań wojennych w 1945 r. i  przystosowywanie jej do potrzeb muzealnych, trwała  jeszcze kolejnych 25 lat, do roku 1973  -  jubileuszowego roku 500.  rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika.

W ciągu 70 lat Muzeum Mikołaja Kopernika przebyło drogę od skromnej placówki, w  której niewiele było zabytków, a przeważały depozyty i kopie,  do profesjonalnej, wielodziałowej instytucji muzealnej, z zasobami liczącymi tysiące zabytków, która w roku 2016 r. znalazła się na 6 miejscu w rankingu muzeów samorządowych w Polsce.

W ciągu 70 lat Muzeum odwiedziło ponad 8,5 miliona ludzi (obecnie frekwencja roczna to  od 130 000 do 150 000 osób).

Muzeum, dysponując do niedawna powierzchnią wystawienniczą  ok. 1500 m2,  a obecnie ponad  1200 m2,  przygotowało w tym czasie  kilkaset wystaw stałych i czasowych (w latach 1970 – 2018 przygotowano i udostępniono 250 wystaw). Od 9 lat, od podjęcia współpracy z placówkami muzealnymi diecezji warmińskiej (Muzeum Archidiecezji Warmińskiej i Muzeum Pomnika Historii „Frombork Zespół Katedralny”), oferta wystawiennicza Muzeum jest szczególnie bogata i urozmaicona, a udostępniane ekspozycje  prezentują po kilkaset obiektów, użyczonych głównie z kościołów regionu Warmii i Mazur.

Obecnie muzeum zajmuje kilka obiektów w zespole Wzgórza Katedralnego, z tego do celów wystawienniczych służy dawny pałac biskupi oraz pomieszczenia planetarium w przyziemiu dawnej dzwonnicy katedralnej.

Działy Muzeum sięgają także poza kompleks fromborskiego wzgórza katedralnego, obejmując, podniesiony z ruiny, zespół poszpitalny św. Ducha przy ul. Starej we Fromborku (jedyny zachowany w Polsce obiekt szpitalny, niezmieniony od końca XVII wieku),  mieszczący wystawienniczy dział historii medycyny, a także Park Astronomiczny na tzw. Górze Żurawiej nieopodal Fromborka, gdzie znajduje się obserwatorium z zabytkowymi  i współczesnymi instrumentami astronomicznymi i główna siedziba muzealnego działu edukacji popularyzującego astronomię i jej historię, a przede wszystkim postać i dokonania  Mikołaja Kopernika.

W centrum zainteresowania fromborskiego muzeum jest  Mikołaj Kopernik, jego życie i dzieło, na tle epoki i w kontekście miejsca, w którym spędził większość swojego życia i gdzie powstawała jego praca pt. De revolutionibus. We wszystkich kolekcjach Muzeum gromadzone są więc obiekty związane z Wielkim Astronomem i jego epoką, a także z upamiętnianiem jego osoby przez wieki – są to zabytki związane z historią astronomii i historią medycyny, starodruki, mapy, medale i numizmaty, grafiki, obrazy i rzeźby, sztuka współczesna, meble, przedmioty rzemiosła i zabytki archeologiczne. Niewielką część tych obiektów prezentuje stała ekspozycja Mikołaj Kopernik – życie i dzieło, w dawnym pałacu biskupim.

Choć działania muzeum koncentrują się wokół osoby Kopernika, to muzealne zasoby  wykraczają daleko poza ten zakres obejmując zabytkowe obiekty od gotyku przez renesans, barok, po wiek XIX i pocz. XX, (będące przez lata przedmiotem osobnych prezentacji  lub służące do uzupełniania ekspozycji stałych i czasowych),  zarówno z dziedziny historii astronomii, medycyny i historii nauki ale także znaczącą kolekcję medali i numizmatów, zespół zabytkowych map i atlasów regionu oraz pokaźny zbiór cennych starodruków, głównie astronomicznych i medycznych, jak również kolekcję warmińskiej rzeźby  i malarstwa, grafiki dawnej i sztuki współczesnej.  Zgromadzono tu również wiele interesujących, często bardzo cennych kolekcji rzemiosła artystycznego, na przykład  unikalny zbiór zabytkowych witraży,  kafli  i ceramiki, a także   zabytków archeologicznych.  Jubileusz 70. lecia to okazja do  prezentacji najciekawszych  eksponatów  wybranych z  następujących kolekcji:

Kolekcja archeologii, której trzon  stanowi  zespół zabytków z okresu od XIV do XIX wieku, pozyskanych drogą badań wykopaliskowych, prowadzonych w latach 1958-1982 przez Instytut Archeologii PAN w Warszawie (na terenie Wzgórza Katedralnego  i otaczających je kanonii, zespołu poszpitalnego św. Ducha oraz miasta), a także z późniejszych prac i nadzorów archeologicznych  na terenie miasta,  Wzgórza Katedralnego oraz regionu.

Pokaźna ilość zabytków archeologicznych to wyroby ceramiczne, wśród nich XIV-XVIII-wieczne naczynia gliniane oraz wyroby fajansowe. Bardzo zróżnicowany zespół stanowią także zabytki kaflarstwa, z okresu od XVI do XIX wieku; są wśród nich zarówno kafle naczyniowe jak i interesujący zestaw kafli płytowych. Liczną i różnorodną kategorię stanowią zabytki metalowe: elementy konstrukcyjne, narzędzia pracy, militaria, sprzęt jeździecki itd.  Poza tym kolekcja obejmuje wyroby ze skóry, kości i drewna.

Kolekcja mebli  obejmuje grupę różnoczasowych mebli od XVI do XX wieku, a więc z czasów gotyku renesansu, baroku,  biedermeieru  i klasycyzmu, a także mebli w stylach historycznych i secesyjnych.  Są wśród nich obiekty unikalne, takie jak np. gotyckie łoże  baldachimowe z pocz. XVI w.

Ważne miejsce zajmują sprzęty z pierwszej we Fromborku izby muzealnej poświęconej Kopernikowi, zorganizowanej w roku 1912 w tzw. Wieży Kopernika, przez wikariusza fromborskiej katedry i historyka warmińskiego  Eugena Brachvogla.

W zbiorze znajdują się też meble z bliższego i dalszego regionu – elementy wyposażenia pałaców, dworów i obiektów użyteczności publicznej, jak np. zespół mebli z letniego pałacu cesarza Niemiec w niedalekich Kadynach nad Zalewem Wiślanym, meble z pałaców  w Sztynorcie,  Ponarach  czy  Niedźwiedziu (na ziemi chełmińskiej) ze znakomitej  kolekcji Wacława Mieczkowskiego (która funkcjonowała do ostatniej wojny jako prywatne muzeum),  czy tez z budynku przedwojennego starostwa powiatowego w  Braniewie.

Część interesujących mebli trafiła do muzeum z Centralnej Składnicy Muzealnej Ministerstwa Kultury i Sztuki, działającej w latach 1955-1976 w pałacu Zamoyskich w Kozłówce.

Kolekcja rzemiosła stanowi zróżnicowany zbiór,  w którym ważną grupę stanowią zabytki ceramiczne.  Na  uwagę szczególną zasługuje  zespół naczyń z wytwórni Tolkemiter Erde w Tolkmicku (60 egzemplarzy), zakupiony od prywatnego kolekcjonera, a następnie rozwijany drogą zakupów i darów, stanowi unikalny, nie tylko w skali Europy, zespół  wyrobów tej działającej zaledwie kilkanaście lat (1936-1944) wytwórni.

Niezwykłą kolekcję stanowi  zespół porcelany i szkła z dworu rodziny von Brandt w Pielach (przy granicy z obwodem kaliningradzkim), który przez 57 lat pozostawał ukryty w podworskim parku. To interesujące znalezisko, o którym głośno było  w mediach, odkryte w 2002 roku, obejmuje 274 obiekty, z tego 248 stanowi neobarokowa zastawa stołowa z końca XIX wieku, z dekoracją w typie dalekowschodnim.

Kolekcja ceramiki obejmuje też kafle i unikalne w skali kraju piece kaflowe, przede wszystkim przykłady barokowych pieców z pomorskich warsztatów.

W kolekcji znajduje się też zespół czasomierzy z okresu od XVIII do XX wieku, w skład którego wchodzą zegary słoneczne, podłogowe, szafkowe, kominkowe, czy powozowe.

Liczną grupę stanowią także różnoczasowe zabytki metalowe – z mosiądzu miedzi i cyny i srebra. Są to głównie sprzęty domowe  tj. świeczniki, kociołki, misy, talerze, butle, rondle ale także zabytki złotnictwa, z okresu od XVII do XIX wieku, ze znakomitych warsztatów w Augsburgu, Królewcu i Elblągu.

Kolekcja  malarstwa i rzeźby obejmuje zbiór  rzeźby i malarstwa z XVI – XVIII w., a zwłaszcza  warmińskiej rzeźby sakralnej, reprezentowanej przez lokalne warsztaty znamienitych rzeźbiarzy i mistrzów snycerki  (np.  Jana Freya  czy Chrystiana Bernarda Schmidta), jak i ludowe dzieła tworzone z entuzjazmem i mistycyzmem. Osobną, jedną z nielicznych w polskich zbiorach muzealnych, kolekcją są witraże z  XIX i XX wieku, zarówno sakralne jak i świeckie.  Jej   trzon  stanowi ponad 60, zrekonstruowanych po zniszczeniach wojennych, kwater witrażowych z okien katedry fromborskiej, oraz skrzydła okienne z budynku, w którym do 1945 mieściło się Starostwo Powiatowe, a po 1945 roku Urząd Miasta Braniewa. Część zbioru można oglądać na wystawach: Witraże fromborskie  i Witraże braniewskie, w przyziemiu dawnego pałacu biskupiego. W skład  kolekcji wchodzą także nabywane przez Muzeum drogą zakupów witraże związane z regionem lub z tematyką kierunkową muzeum, a także  kopie witraży z czasów Kopernika.

Kolekcja sztuki współczesnej miała swój początek już w nowo powołanym Muzeum Mikołaja Kopernika. Zaczęto wtedy nabywać szeroko pojęte dzieła z zakresu sztuk wizualnych  inspirowane postacią Mikołaja Kopernika oraz związane z ikonografią nieba, astronomią i Kosmosem. Z czasem Muzeum zaczęło organizować warsztaty i plenery artystyczne związane z tematyką koper­nikowską i miastem Frombork. Część z prac poplenerowych została ofiarowana bądź zakupiona do Muzeum. Obecna kolekcja stanowi zatem swoisty konglomerat dzieł, które dziś są trzonem Działu Sztu­ki Nowoczesnej. Mamy więc w zbiorach reprezentacyjne prace takich twórców jak np. Henryk Stażewski, Władysław Hasior, Wojciech Fangor, Jan Tarasin czy Jonasz Stern, których to dzieła znajdują się  w wielu kolekcjach najważniejszych Muzeów i Galerii w Polsce i na świecie.

Kolekcja historii medycyny gromadzona od drugiej połowy lat 80. XX w. z myślą o odbudowywanym wówczas zespole poszpitalnym św. Ducha, nakierowana jest przede wszystkim na zabytki z zakresu dawnego aptekarstwa i nowożytnej medycyny, z przedziału czasowego od XV do XVIII wieku. W kolekcji mieszczą się również eksponaty późniejsze (np. wyposażenie apteki fromborskiej z wieku XX). Dominującą część zbiorów stanowią naczynia aptekarskie, m.in.: XVI-wieczne ampułki z wykopalisk we Fromborku i Elblągu, XVII i XVIII-wieczne drewniane puszki aptekarskie, XVIII i XIX-wieczne szklane karafki oraz butelki, XIX-wieczne naczynia porcelanowe, nowożytne włoskie i holenderskie dzbany i albarella, XVIII-wieczne włoskie drewniane puchary apteczne. Odrębną grupę kolekcji tworzą wysoce interesujące instrumenty chirurgiczne, takie jak   XVIII-wieczne lancety do nacinania skóry, nowożytne noże i piły chirurgiczne, trepany, XVIII i XIX-wieczne klucze dentystyczne. Historię anatomii reprezentują modele anatomiczne z XIX i początku wieku XX; całość uzupełniają kolekcjonowane od niedawna zabytki z zakresu historii ortopedii: protezy i XVIII-wieczny gorset do leczenia skoliozy. Dział Historii Medycyny posiada również meble i sprzęty medyczne: XVIII-wieczny kantorek aptekarski, XIX-wieczną leżankę ginekologiczną, wózek inwalidzki z przełomu wieku XIX i XX oraz dziecięcy wózek inwalidzki z II połowy wieku XIX wykonany w słynnej niemieckiej fabryce Brennabor.

W zbiorach Działu Historii Medycyny znajdują się często przedmioty unikalne, takie jak:  XVII-wieczny krzyż św. Ulrika – nowożytny amulet anty-zarazowy, czy XIX-wieczny niemiecki „pobudzacz do życia” – pełniący funkcję przyrządu homeopatycznego.

Obiekty eksponowane są na wystawie stałej i wystawach czasowych w zabytkowym Szpitalu św. Ducha.

Kolekcji medali i numizmatów – jej początek sięga czasów, kiedy staraniem Związku Historyków Sztuki i Kultury powstawało muzeum. Komitet organizacyjny, odpowiedzialny za powołanie placówki  muzealnej, już w sierpniu 1948 roku przekazał do muzeum monety i medale, m.in. grosze i szelągi gdańskie Zygmunta I Starego, czy monetę próbną o nominale 100 zł, z 1925 r., zaprojektowaną przez Stanisława Szukalskiego.

Obecnie zbiór medali i numizmatów stanowi najbardziej liczną kolekcję muzealną i obejmuje 2 200 pozycji inwentarzowych.

W działalności Mikołaja Kopernika, oprócz astronomii czy medycyny, istotne miejsce zajmowały również zagadnienia monetarne. Rozmyślania na temat systemu pieniężnego doprowadziły Kopernika do napisania kilku traktatów, w których tłumaczył co to jest moneta, do czego służy i jak nią kierować. Sformułował w nich prawo polegające na wypieraniu  z rynku pełnowartościowego pieniądza kruszcowego przez emisje monetarne o mniejszej jego zawartości  (prawo Kopernika-Greshama). Nie dziwi więc fakt, że wśród licznych dowodów pamięci składanych Mikołajowi Kopernikowi na przestrzeni wieków, upamiętniano go również przez wybijanie medali, monet i emisji banknotów z jego podobizną, z okazji obchodów jubileuszy rocznic jego urodzin lub śmierci, fundacji pomników, czy muzeów jego imienia oraz zjazdu towarzystw związanych z różnymi dziedzinami jego wszechstronnej działalności.

Medale i plakiety

Zbiór medali kopernikowskich obecnie liczy ponad 330 pozycji inwentarzowych i znajdują się w nim prawie wszystkie najważniejsze obiekty, które były wydawane dla uczczenia wielkiego astronoma i obejmuje medale od XVII wieku do współczesności.

Znaczną część stanowią medale wybite w związku z 500-leciem urodzin Mikołaja Kopernika. W zbiorach są także medale okolicznościowe wydane przez Muzeum Mikołaja Kopernika  przy współpracy z wybitną warszawską medalierką Ewą Olszewską-Borys.

Monety

Zbiór monet obecnie liczy ponad 1 700  pozycji inwentarzowych i obejmuje egzemplarze od IV wieku do czasów współczesnych, jak m.in.: moneta z IV wieku z Cesarstwa Rzymskiego, złoty floren z XVI wieku, dukat z z1622 (Niderlandy), grosz praski Jana Luksemburskiego, monety Zakonu Krzyżackiego, półgrosze koronne Władysława Jagiełły, brakteaty Kazimierza Jagiellończyka  czy talary Stanisława Augusta. Ważną część  kolekcji stanowi tzw. skarb braniewski, na który składają się monety z czasów Mikołaja Kopernika znalezione podczas robót ziemnych  w Braniewie.

Dużą część zbioru stanowią monety próbne, obiegowe i okolicznościowe PRL i III RP,   systematycznie przekazywane do zbiorów muzeum  przez Narodowy Bank Polski. Są wśród nich również monety z wizerunkiem Mikołaja Kopernika.

Banknoty

Zbiór banknotów obecnie liczy ponad 150 pozycji inwentarzowych i obejmuje banknoty dziewiętnastowieczne i dwudziestowieczne, wśród których znajdują się m.in. ruble Mikołaja II Aleksandrowicza, marki polskie, złotówki międzywojenne, złotówki z okupacji niemieckiej, złotówki powojenne, korony austro-węgierskie, marki niemieckie. Również i w kolekcji banknotów są egzemplarze z przedstawieniem Mikołaja Kopernika.

Kolekcja zabytków techniki  zawiera  przede wszystkim instrumenty astronomiczne oraz w mniejszym stopniu służące geodezji i nawigacji.  W ostatnim 20. leciu zbiory te  powiększyły się znacząco, m.in. o kolekcję meteorytów, astrolabia, zestaw zegarów słonecznych, zbiór zabytkowych instrumentów optycznych. Pozyskane meteoryty pokazywane są na stałej ekspozycji w holu planetarium, a instrumentarium geodezyjne w dawnym pałacu biskupim. Pozyskane zabytkowe XIX-wieczne teleskopy i lunety znajdują się obecnie  w pawilonach  Parku Astronomicznego.

Kolekcja kartograficzna składa się z cennych zbiorów starych atlasów geograficznych i astronomicznych oraz bogatej kolekcji map XVI – XIX w., głównie obejmujących tereny dawnej Warmii. Do najcenniejszych atlasów geograficznych należą: atlas Mercatora (Gerarda Kremera) wydany w Duisburgu w 1595 r. oraz Städt Atlas z 1762 r. z planami i widokami miast zawierający m.in. pełną ikonografię miast śląskich z pierwszej połowy XVIII w. Wśród atlasów astronomicznych na uwagę zasługują: praca Zachariasza Bornmana z Wrocławia, wydana w 1596 r., Uranometria Jana Bayera wydana w Ulm w 1648 r. oraz atlas nieba Jana Gabriela Doppelmayera z 1742 r.

Najstarsze mapy pochodzą z XVI w.  Są to mapy z Kosmografii Sebastiana Münstera oraz prace Wacława Grodeckiego, Abrahama Orteliusa, Henryka Zelle, Lucasa Waghenaera, Corneliusa de Jode. W zbiorach znajduje się także rzadka mapa Warmii Jana Fryderyka Enderscha z 1762 r. oraz najbardziej dekoracyjna mapa Polski  N. J. Piscatora z 1630 r.

Zbiór starodruków i inkunabułów liczy ponad 800 egzemplarzy  (podczas kiedy w 1948 r. odnotowano ich zaledwie 27), głównie o tematyce astronomicznej i medycznej, w tym szereg unikatowych pozycji, wśród których najważniejsze dla Muzeum kopernikana. Należy do nich drugie i trzecie wydanie De revolutionibus (to ostatnie pochodzi z biblioteki Jana Heweliusza i opatrzone jest jego autografem) oraz dzieło Kopernika O bokach i kątach trójkąta wydane w Wittenberdze w 1542 r., a także słynna praca Jerzego Joachima Rhetyka zatytułowana Narratio prima, wydana w Gdańsku w 1540 r. Inne ciekawe pozycje to np. dzieła Sacrobosco, Regiomontanusa, Galileusza, Jana Keplera, Tychona de Brahe, Jana Heweliusza i Izaaka Newtona (jedna z prac Keplera, De Stella Nova…, wydana w Pradze w 1606 r., zawiera na karcie tytułowej odręczną dedykację autora). Bogate są także zbiory druków medycznych.  Najstarsze z nich to: inkunabuły weneckie – Mesue Joannes, Opera omnia i De medicina Aulusa Corneliusa Celsusa z 1497 r. Zbiór zawiera także słynne aforyzmy Hipokratesa  z XVI-wiecznym komentarzem, rzadkie polskie zielniki z XVI – XVII w., m.in. zielnik polski Marcina z Urzędowa z końca XVI w., zielnik Szymona Syreniusza wydany w Krakowie  w 1613 r., a także traktat o tętnie sławnego lekarza Józefa Strusia z Poznania, atlasy anatomiczne, w tym XVII-wieczne dzieło o chirurgii Jana Scultetiego, polski podręcznik położnictwa z XVIII w. pt. O sztuce babienia oraz XVI-wieczne prace Paracelsusa i Vesaliusa. Część starodruków eksponowana jest na wystawie kopernikowskiej, a także na wystawach czasowych w dawnym pałacu biskupim oraz  w zespole szpitala św. Ducha.

Zbiory biblioteczne, które w latach 1948/49 liczyły zaledwie 340 pozycji,  obecnie obejmują  ponad 10.000 pozycji inwentarzowych druków zwartych nowych i około 200 rękopisów.

W zbiorze druków nowych zgromadzono podstawowe piśmiennictwo dotyczące Mikołaja Kopernika, historii regionu, historii nauk matematyczno-przyrodniczych, a szczególnie historii astronomii i historii medycyny oraz wiele dzieł z dziedziny historii ogólnej i historii sztuki. Wśród kopernikanów znajdują się m.in. prace wydane z okazji 400-letniej i 500 rocznicy urodzin astronoma, w tym graficzny album wydany staraniem Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, który ukazał się w 1873 r. Na uwagę zasługują także: pierwsze polskie wydanie De revolutionibus z 1854 r. oraz pierwsza polska naukowa rozprawa  o Koperniku – Jan Śniadecki, Discurs sur le programme propose…, Warszawa 1803 r.