Fundacje Kanoników Warmińskiej Kapituły Katedralnej

W celu uświetnienia i udokumentowania jubileuszu 750-lecia Warmińskiej Kapituły Katedralnej (1260-2010) Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku we współpracy z Muzeum Archidiecezji Warmińskiej przy wsparciu Zarządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego przygotowało wystawę Fundacje Kanoników Warmińskiej Kapituły Katedralnej . Patrimonium Warmiae Historicum et Artisticum, która prezentuje szeroko pojęty mecenat artystyczny od średniowiecza po czasy współczesne.

Warmińska Kapituła Katedralna została powołana w roku 1260 (w celu sprawowania kultu Bożego, a także jako organ pomocniczy w zarządzaniu diecezją) przez Anzelma, pierwszego biskupa warmińskiego i liczyła szesnastu kanoników. Kanonicy wywodzili się z Prus, Korony, a także z innych państw. Na obsadę kanonii wpływ miała sama kapituła, ale też Stolica Apostolska, król i biskup. Każdy członek kapituły zobowiązany rezydować przy katedrze, uczestniczyć w nabożeństwach oraz uiszczać wymagane opłaty. Po spełnieniu tych nakazów mógł uczestniczyć w posiedzeniach kapituły, miał przywilej noszenia stroju kanonickiego, prawo do zajmowania miejsca w stalli w chórze i czerpania zysków ze swojej prebendy. Po rocznej rezydencji mógł się ubiegać o kurię (dom mieszkalny) i alodium (folwark). Otrzymywał też po swoim poprzedniku ołtarz przy którym pełnił służbę Bożą. Kanonicy budowali, remontowali i wyposażali kościoły. Dbali o zbiory kapitulnej biblioteki. Troszczyli się o poziom nauki tworząc fundusze stypendialne. Wspomagali ubogich i chorych, budowali szpitale. Zachowała się jedynie nieliczna część fundacji, ocalonych przed zagrabieniem i zniszczeniem. Wystawę otwiera krótki przegląd wybranych postaci kanoników warmińskich, których portrety lub herby zachowały się w rysunkach, na płytach nagrobnych i na obrazach. Kanonicy są uczestnikami procesji Bożego Ciała prowadzonej przez bp. Michała Stefana Radziejowskiego upamiętnionej, w wieku XVII, pędzlem Jerzego Pipera z Lidzbarka. Z kolei kanoników dziewiętnastowiecznych widzimy okiem gdańskiego malarza Jana Karola Schultza (1835) w historycznej scenie Udzielenie sakry biskupiej księciu Józefowi von Hohenzollern-Hechingen przez biskupa sufragana Andrzeja Stanisława von Hatten w 1818 roku.

Studia uniwersyteckie, do których obligowały kanoników statuty biskupie i kapitulne, rozwijały potrzebę czytania i gromadzenia ksiąg. Znaczna ich część trafiała później do Biblioteki Kapitulnej drogą zapisów testamentowych. Dziś testamenty stanowią bezcenne źródło informacji na temat fundacji bibliotecznych i kościelnych. Kilka z nich, z lakowymi pieczęciami herbowymi, Archiwum Archidiecezji Warmińskiej udostępniło na ekspozycję. Księgozbiór Kapitulny wielokrotnie ulegał zniszczeniu i rozproszeniu. Ucierpiał znacznie podczas wojen z zakonem krzyżackim i ze Szwedami. W roku 1626 Szwedzi zrabowali 428 tomów, dzięki czemu biblioteka uniwersytecka w Uppsali, posiada do dziś cenne kopernikana. Budynek fromborskiej biblioteki kapitulnej spłonął w 1945 r. Część zbiorów została wówczas wywieziona jako łup wojenny do Moskwy, a po 1956 roku częściowo odzyskana i włączona do zasobu Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego Metropolii Warmińskiej „HOSIANUM” w Olsztynie. Bogactwo inkunabułów i starodruków, które tam przetrwały sygnalizują wystawione w gablotach księgi w ozdobnych skórzanych oprawach, opatrzone inskrypcjami, często ilustrowane drzeworytami ręcznie kolorowanymi.

Elementy wyposażenia kościołów: ołtarze, obrazy, rzeźby czy sedilla przyołtarzowe to ogromna kategoria fundacji przeważnie trudnych do pokazania na ekspozycji. Zwłaszcza ołtarze można było zaprezentować jedynie w postaci dużych fotogramów. Wyjątek stanowi ołtarz wypożyczony z kościoła w Skolitach (choć pierwotnie prawdopodobnie znajdował się w katedrze fromborskiej), datowany inskrypcyjnie (1557). Jest to tryptyk Typus Eclesiae, malarska projekcja istoty struktury Kościoła Katolickiego, wykrystalizowana w sferze oddziaływania myśli kardynała Stanisława Hozjusza, która mając swój początek na Warmii rozprzestrzeniła się po całej Europie. Ołtarz jest tym ciekawszy, że zawiera na lewym skrzydle, popiersie fundatora kanonika Jana Hanowa. Tryptyk otwarty ukazuje rozbudowaną scenę alegoryczną, na awersach znajdują się wyobrażenia Chrystusa – Ecce Homo i Zmartwychwstałego. Na rewersach ukazane są postacie świętych ? Szczepana i Jerzego. Ośrodkiem głównej kompozycji jest personifikacja Kościoła-Ecclesii jako niewiasty w tiarze, siedzącej na budowli z apostołami-kariatydami. Budowla wznosi się na wyspie, wokół której ciągnie się procesja ludzi. Przystankami są postacie kapłanów z atrybutami-symbolami sakramentów. W strefie nieba znajduje się Tron Łaski (Trójca Święta) wśród adorujących świętych i aniołów. W morzu oblewającym wyspę toną przedstawiciele reformacji. Tryptyk ze Skolit powstał po napisaniu przez kardynała Stanisława Hozjusza Confessio fidei catholica, a kanonik Jan Hanow był jego podopiecznym.

Portret kardynała ukazany został na innym obrazie – między postaciami opłakującymi Chrystusa, na XVI-wiecznym malowidle znajdującym się obecnie w kościele p.w. św. Katarzyny w Braniewie, a do ostatniej wojny w kościele św. Mikołaja we Fromborku. Kardynał Hozjusz zasłużył się Warmii sprowadzeniem zakonu jezuitów (1564) w celu powstrzymania szerzącej się reformacji. Hojność kanoników fromborskich dla braniewskiego kościoła jezuickiego oraz utworzonego tu (pierwszego na ziemiach polskich) kolegium jezuickiego to osobny temat, który na wystawie został jedynie zaakcentowany.

Kościół jezuicki p.w. NMP w Braniewie zburzony został prawie 200 lat temu. Jego bogate wyposażenie sprzedano w roku 1809 na dwóch licytacjach, w których brali udział także kanonicy.

Wystawa pokazuje jako przykład obiektu uratowanego w ten sposób ołtarz z kościoła św. Jana w Ornecie. Manierystyczny z czarnego i czerwonego marmuru z rzeźbami z alabastru, wykonany został zapewne przez jeden z gdańskich lub elbląskich warsztatów w roku 1646, a zakupiony na licytacji przez ks. Tomasza Orlikowskiego proboszcza orneckiego i kanonika fromborskiego. Wybudowany w miejsce jezuickiego, kolejny kościół gimnazjalny w Braniewie, istniał tylko około 100 lat. Zniszczony w czasie wojny został rozebrany, a jego wyposażenie uległo również zniszczeniu bądź rozproszeniu. Z tego kościoła wybrano do ekspozycji obraz z ołtarza bocznego, kopię Madonny Sykstyńskiej Rafaela (3 ćw. XIX w.), fundację kanonika narodowości francuskiej Józefa Le Febore de Palme (Le Febvre).

Wielkim dobrodziejem braniewskich jezuitów był kanonik pochodzenia szwedzkiego Maciej Montanus. Na wystawie wystąpił on jako fundator manierystycznego ołtarza (1632) p.w. św. Bartłomieja oraz związanych z nim sedilii.

    

Ołtarz główny z fromborskiej katedry, lata 1747 ? 1752. Fundacja bp. Adama Grabowskiego z wykorzystaniem wcześniejszych legatów kanoników, m.in. Szymona A.Tretera i Franciszka Fahla. Na tle ołtarza dwa świeczniki ołtarzowe z zespołu stanowiącego jego wyposażenie, Johann Gottfried Schlaubitz, Gdańsk, 1758. Fundacja bp. A.S. Grabowskiego przy udziale Warmińskiej Kapituły Katedralnej. Frombork, Bazylika Archikatedralna p.w. Wniebowzięcia NMP i św. Andrzeja.

Z katedry fromborskiej wybrano na ekspozycję także fotogram ołtarza głównego, fundacji bp. Adama Grabowskiego z wykorzystaniem wcześniejszych legatów kanoników (m.in. Szymona A. Tretera i Franciszka Fahla). Wykonano go wg projektu Franciszka Placidiego przez zespół rzeźbiarzy w Dębniku (poł. XVIII w.) Ornamentyka i rzeźby są autorstwa Jana Jerzego Meissnera z Gdańska (po 1752), obrazy zaś pędzla Stefana Torelli, włoskiego malarza czynnego na dworze saskim w Dreźnie.

Przykładem fundacji obrazów jest tondo z przedstawieniem Matki Bożej Karmiącej z XVI w., pochodzące z nastawy ołtarza Najświętszej Maryi Panny Różańcowej w Ornecie oraz XVII-wieczny obraz Hodigitrii w typie Matki Bożej Śnieżnej z katedry we Fromborku, który uratowany został dzięki konserwacji sfinansowanej przez ks. Prałata Tadeusza Graniczkę, kanonika warmińskiego i obecnego proboszcza archikatedry. Znakomitym przykładem troski kanoników o istniejące w katedrze obiekty kultu jest majestatyczna figura Madonny z Dzieciątkiem z wapienia (1430-1440 r.), która niegdyś zajmowała niemal centralne miejsce w kościele i przez stulecia była obiektem szczególnej troski kanoników. Dziś figura znajduje się w kaplicy św. Anny w zespole poszpitalnym p.w. św. Ducha we Fromborku (po zachowawczej konserwacji wykonanej w ASP w Warszawie) na ekspozycji znalazł się jej fotogram sprzed 1939 oraz głowa madonny.

Inną znaczącą fundacją kanonicką w dziedzinie rzeźby jest grupa Ukrzyżowania na fromborskim Cmentarzu Kapitulnym z ok. 1909, autorstwa znanego freiburskiego rzeźbiarza, przedstawiciela niemieckiego historyzmu, Juliusza Seitza (1847-1912).

Kanonicy warmińscy fundowali witraże do wielu kościołów Diecezji. Oszklenie fromborskiej archikatedry jest tego najlepszym i najlepiej opracowanym przykładem. Do dziś można tu zobaczyć pozostałości witraży, powstałych w latach 1861-1912, w najlepszych niemieckich pracowniach, efekt starań członków kapituły. Temat ten na wystawie pokazany został w wielkim skrócie w postaci pojedynczej kwatery witrażowej, z 1880 roku, z okna fundacji kanonika Josepha Carolusa oraz fotogramu przedstawiającego współczesne okno z wypełnieniem witrażowym z kościoła seminaryjnego w Olsztynie, do którego witraże w 1993 roku ufundowali kanonik Jan Jerzy Górny i ksiądz Jerzy Romański. Do popularnych fundacji należały dzieła złotnicze, zwłaszcza naczynia liturgiczne. Na wystawę wybrano zespół, użyczonych z warmińskich kościołów, obiektów od końca XV wieku, aż do lat 1994-2006. Tak więc przegląd złotnictwa, uporządkowany chronologicznie, obejmuje ponad 500 lat, a rozpoczyna go najstarszy złotniczy obiekt na wystawie – kielich z końca wieku XV fundacji kanonika Baltazara Stokfischa, który przypisać można najprawdopodobniej nierozpoznanemu warsztatowi braniewskiemu (monogranista B), zaś kończy kielich z pateną z roku 2006 ufundowany przez kanonika Mirosława Huleckiego i Olsztyńskie Duszpasterstwo Akademickie, powstały w braniewskim warsztacie Andrzeja Adamskiego. Pokazane przykłady sztuki złotniczej pochodzą zarówno z odległych rejonów Rzeczpospolitej jak i pruskich warsztatów lokalnych w: Gdańsku (Johann Gottfried Schlaubitz), Królewcu (Samuel Greve), Olsztynie (Michael Bartolomowicz), Dobrym Mieście (Jacob Lettau) i Braniewie (Hans Lettau, Christian Schmidt). Na uwagę szczególną zasługują świeczniki ołtarzowe z zespołu stanowiącego wyposażenie ołtarza głównego fromborskiej katedry. Jest to dzieło najsłynniejszego gdańskiego złotnika Johanna Gottfrieda Schlaubitza, które powstało na zamówienie bp. Grabowskiego, a także dzięki staraniom i przy udziale kapituły w 1758 roku, stanowią przykład złotnictwa na wysokim europejskim poziomie artystycznym. Niezwykły obiekt złotniczy stanowi także ołtarzyk z cudowną czternastowieczną drewnianą figurką Chrystusa Ukrzyżowanego, wykonany w 1732 roku przez znanego złotnika Samuela Greeve z Królewca, a ufundowany przez kanonika Gotfryda Henryka Eulenburga.

Kanonik Eulenburg, hojny fundator, przywoływany został jeszcze raz na tej wystawie, przez pokazanie fotogramów dekoracji malarskiej kaplicy św. Brunona (autorstwa Macieja Meyera) przy kościele w Wozławkach, której treści sakralne dotyczą życia świętych eremitów oraz adoracji Trójcy św.

Z zapisów testamentowych wynika, że katedra była bogato wyposażona w szaty liturgiczne przekazywane przez kanoników i biskupów. Niestety, skąpe opisy przeważnie nie pozwalają na przypisanie obiektów fundatorom. Na ekspozycję wybrano kapę z herbem Szreniawa uszytą z włoskiego jedwabiu, z haftem polskim na spódnicy oraz pretekstą i kapturem z altembasu (tkaniny przetykanej złotą nicią). Kapa jest darem biskupa sufragana Tomasza Ujejskiego przekazanym katedrze fromborskiej w 1677. Przykładem współczesnych fundacji jest komplet jedwabnych szat liturgicznych fundacji kanonika Jana Jerzego Górnego zamówionych w ostatnich latach w znakomitej firmie Luciano Ghezzi w Rzymie.

Wystawa pokazująca część artystycznej spuścizny kanoników fromborskich, zorganizowana została w rekordowo krótkim czasie i z dużym rozmachem. Kosztowało to wiele wysiłku i zaangażowania ze strony organizatorów. Zwłaszcza wiele problemów przysporzyło zgromadzenie obiektów użyczonych z różnych kościołów diecezji warmińskiej, ich skomplikowany demontaż, transport oraz przygotowanie do ekspozycji pod względem konserwatorskim.

Podjęta zaledwie kilka miesięcy temu współpraca pomiędzy Muzeum Archidiecezji Warmińskiej i Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku, okazała się korzystna dla obu stron. 20 czerwca br. Ksiądz Arcybiskup Metropolita Warmiński dr Wojciech Ziemba oficjalnie otworzył wystawę inicjując jednocześnie współpracę obu placówek muzealnych. Odbyło się to w obecności Księży Biskupów z całej Polski, przybyłych do Fromborka na uroczystości jubileuszowe Warmińskiej Kapituły Katedralnej. W okolicznościowych przemówieniach podkreślano historyczną wagę tej współpracy oraz rolę władz marszałkowskich województwa warmińsko- mazurskiego, bez wsparcia których nie byłaby ona w takim zakresie możliwa. Elżbieta Topolnicka-Niemcewicz Weronika Wojnowska Wystawę przygotował zespół: Ks. prałat dr Jacek Wojtkowski Dyrektor Muzeum Muzeum Archidiecezji Warmińskiej oraz zespół kustoszy Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku: Jagoda Semków, Elżbieta Topolnicka-Niemcewicz, Weronika Wojnowska Autorzy zdjęć: Bożena i Lech Okońscy, Henryk Szkop, Jagoda Semków, Elżbieta Topolnicka-Niemcewicz, Weronika Wojnowska, Marek Mak-Gołowacz.