Czas pieców kaflowych, które przez sześćset lat stanowiły niezbędny element wyposażenia każdego wnętrza mieszkalnego nieuchronnie dobiega końca. Dziś spotyka się najczęściej piece z ostatnich dwustu lat, w większej ilości zachowane w nielicznych tylko regionach tj.: Warmia, Mazury, Pomorze, czy Śląsk. Ocalałe tu piece są dziełem dużych fabryk niemieckich ale także ogromnej ilości zakładów lokalnych, prowadzonych, zarówno przez Niemców jak i Polaków. Bez względu na narodowość wytwórców, stanowią one unikalny element dziedzictwa kulturowego charakterystyczny dla Europy północno-zachodniej i środkowo-wschodniej, a często nieznany w innych rejonach świata.

Problematyka XIX i XX-wiecznych pieców kaflowych nie tylko w interesującym nas regionie ale i w całym kraju nie cieszy się szczególnym zainteresowaniem badaczy. Tymczasem piece XIX i XX- wieczne charakteryzuje niezwykłe bogactwo i różnorodność form i dekoracji, można zaryzykować stwierdzenie, że na skalę niespotykaną w poprzednich wiekach. W XIX w. popularne były białe, najczęściej klasycystyczne, piece zwane berlińskimi, (do których wracano jeszcze na początku XX w.). W XIX i 1. połowie XX w. powszechnie stawiano też piece z kafli z barwną polewą, w których zdobnictwie znajdowały odbicie wszystkie obowiązujące style: historyzm, secesja, art deco. Jednocześnie, pod koniec XIX i na początku XX wieku, na kilka dziesięcioleci, upowszechnił się nowy typ pieców z białych kafli i dużych polichromowanych elementów. Zupełnie zaś odrębne i unikalne grupy stanowiły kopie pieców z wcześniejszych epok, czy piece ludowe. Wszystko to tworzyło w tym czasie niezwykłą i trudną dziś do ogarnięcia mozaikę. Dopiero po I wojnie światowej, kiedy wyszły z mody piece w stylach historycznych, czy piece z kafli polichromowanych, przeminęła secesja - bryły i dekoracje pieców stopniowo uległy uproszczeniu.

Problem, jak dotąd, mało u nas podejmowany stanowi również pochodzenie pieców XIX i XX wiecznych. Rozpoznanie działalności zakładów kaflarskich na omawianym terenie jest znacznie utrudnione, a czasem niemożliwe z powodu braku materiałów archiwalnych.

Od około połowy XIX w. rynek w Prusach Wschodnich, Zachodnich i na Pomorzu był zdominowany przez fabryki niemieckie (z Miśni, Berlina, Drezna, Hamburga, czy Velten), które poprzez dobrze zorganizowaną sieć przedstawicielstw zbywały tu swoje wyroby. Szczególnie ekspansywny był ośrodek ceramiczny w Velten pod Berlinem i właśnie kafle z tamtejszych wytwórni stanowią najczęściej budulec pieców w tym regionie.

Działalność fabryk niemieckich na terenie Prus i Pomorza to temat nie opracowany i trudny. Jednak omówienie lokalnych wytwórni pieców stanowi jeszcze bardziej skomplikowane zagadnienie, a przecież działało tu wiele fabryk pieców i kaflarni. Przeważały niewielkie zakłady, w których pracowało kilka lub kilkanaście osób, a produkcja opierała się głównie na pracy rąk, ale istniały także duże fabryki, zatrudniające około 100 osób, w których cykl produkcyjny był już w znacznym stopniu zmechanizowany. Do takich należały np. fabryka W. Wendla w Braniewie (1879-1944), H. Monatha (1868-1944) w Elblągu. F. Jaschinskiego w Bartoszycach (1877-1944), F. Cohna w Królewcu (1878-1944), ATG w Węgorzewie (1906-1931) i w Emilianowie koło Ostródy (1931-1944), Braci Huhn w Biskupcu (1865 -1944), H. Fischera w Lęborku (ok. 1880-90-1944), E. Conrada w Gronowie (1894, działająca do dziś).

Wystawa Przyjaciele naszych długich zim, której tytuł zaczerpnięto z artykułu Paula Brocka (Unsere Freunde Kachelöfen, Volkskunst in Ostpreussen 1984) pokazuje część dokumentacji fotograficznej powstałej w efekcie wieloletniej inwentaryzacji prowadzonej na terenie Warmii, Mazur i Pomorza, w ramach Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku oraz Towarzystwa Miłośników Pieców Kaflowych w Braniewie. Działania te, w latach 2002 i 2005, otrzymały wsparcie ze strony Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w postaci dwóch stypendiów.

Ekspozycja prezentuje między innymi fragmenty pieców ogrzewających niegdyś pomieszczenia Wzgórza Katedralnego we Fromborku i otaczających je kanonii. Zobaczyć tu można także miniatury pieców kaflowych z naszego regionu wykonane w pracowni ceramicznej w Sopocie przez Alinę Sawicka i Annę Strzelczyk, jak również kafle ze znakami fabrycznymi oraz rachunki i popielniczki reklamowe dotyczące lokalnych zakładów ceramicznych.

Ekspozycja ta miejmy nadzieję stanowić będzie niewielki choćby przyczynek do poznania historii pieców kaflowych w regionie Warmii, Mazur i Pomorza i zwróci uwagę na potrzebę szerszych badań nad tym problemem oraz na pilną konieczność inwentaryzacji ocalałych pieców.

Komisarze wystawy: Jagoda Semków i Weronika Wojnowska